8-mavzu. Suv bug’ining asosiy xossalari. To’yingan bug’. NAM To’yingan bug’. QURUQ To’yingan bug’. O’ta qizigan bug’

Suv bug‘ining Pv – diagrammasi

Suv bug‘ining Pv – diagrammasini ko‘rib chiqamiz (5.1-rasm).

5.1-rasm. Bug‘ hosil bo‘lishining Pv – va Ts-diagrammalari
Silindrda temperaturasi 0S va bosimi p₁ bo‘lgan 1 kg suv turgan bo‘lsin (Pv – diagrammada 1-nuqta). Suvga issiqlik uzatish natijasida u isiydi va kengayadi. Jarayon bosimi p₁ ga mos bo‘lgan qaynash temperaturasi t=t₁ da suv qaynaydi va bug‘ hosil bo‘lish boshlanadi (2-nuqta).

Suv va bug‘ning holatlarining o‘zgarishini Pv- va Ts – diagrammalarda belgilab boramiz. O‘ta qizigan bug‘ni p=const da hosil bo‘lish jarayoni ketma-ket keladigan uchta fizik jarayondan iborat:

1. Suyuqlikni to‘yinish temperaturasigacha (t_T) isitish;

   
   

2. t_{T =} const da bug‘ hosil bo‘lishi;

   
   

3. bug‘ni o‘ta qizdirish va buning natijasida uning temperaturasini ko‘tarilishi.

   
   

2-nuqtada porshen ostida 1–fazali tizim, ya’ni suv bo‘ladi. Tashqaridan beriladigan issiqlik miqdori ortib borgan sayin temperatura o‘zgarmaydi, bug‘ning miqdori ortib, suvniki kamayadi (3-nuqtagacha). 2-3 jarayonda quruq bug‘ va suyuqlikdan iborat nam to‘yingan bug‘ hosil bo‘ladi. Shu jarayonda porshen ostida ikki fazali tizim (suv + bug‘) bo‘ladi. Hajmdagi hamma suv miqdori 3-nuqtada to‘la gaz holatiga o‘tadi, ya’ni to‘yingan quruq bug‘ hosil bo‘ladi. Jadal bug‘lanish o‘zgarmas bosim (p₁=const) ostida sodir bo‘lganda yuqoridagi jarayon ham izobarik, ham izotermik bo‘ladi. Ma’lumki, nam to‘yingan bug‘ning asosiy tavsifi uning quruqlik darajasidir (x). Ko‘rinib turibdiki, 2-nuqtada x=0, 3-nuqtada x=1 ga teng.

Agar quruq to‘yingan bug‘ga (3-nuqta) issiqlik keltirish davom ettirilsa, u holda uning solishtirma hajmi va temperaturasi ortadi. Bug‘ 3-nuqtadan o‘ng tomonda o‘ta qizdirilgan bug‘ holatiga o‘tadi.
Agar bug‘ hosil bo‘lish jarayoni yuqoriroq bosimda (p₂>p₁) olib borilsa, u holda suv hajmi deyarli o‘zgarmaydi, qaynayotgan suv hajmi ortadi, quruq to‘yingan bug‘ning hajmi esa kamayadi. Demak bosim ortgan sari Pv – diagrammadagi 1-2 qism orta boradi, 2-3 qism esa kamaya boradi. Quruq bug‘-bu real gazdir. p₂ bosimda uning solishtirma hajmi kam bo‘lib, 3`-nuqta 3-nuqtadan chaproqda joylashadi. Quruq bug‘ning hajmini o‘zgarishi temperatura o‘zgarishiga qaraganda bosim o‘zgarganda ko‘proq o‘zgaradi.
Masalan, bosim 0,1 MPa bo‘lganda bug‘nng temperaturasi T_t=372,79 K; bosim 4 MPa bo‘lganda esa T_t=523,48 K bo‘ladi. Ya’ni temperatura ortishi hajmni 1,4 marta orttirsa, bosim ortishi esa hajmni 40 marta kamaytiradi. Kritik bosimda 2 va 3 nuqtalar ustma-ust tushadi. Shu nuqta kritik nuqta deb aytiladi va K harfi bilan belgilanadi. Shu nuqta moddaning kritik holatiga mos kelib, unda suyuqlik va gaz o‘rtasidagi farq yo‘qoladi. Shu nuqtadagi modda parametrlari kritik parametrlar deb aytiladi.
Masalan, suv uchun p_k=22,1145 MPa, T_k=647,266 K va v_k=0,003147 m³/kg; simob uchun p_k=100 MPa, T_k=1673 K; ammiak uchun p_k=10,99 MPa va T_k=406 K; CO₂ uchun p_k=7,32 MPa, T_k=304,5 K.
Kritik temperatura bug‘ning maksimal to‘yinish temperaturasi bo‘ladi. Kritik temperaturadan yuqorida faqat o‘ta qizigan bug‘lar va gazlar bo‘lishi mumkin. Kritik temperatura haqidagi tushunchani 1860 yili D.I. Mendeleev berdi. Bu temperatura shunday temperaturaki, undan yuqori temperaturada (bosim qanday bo‘lishidan qat’iy nazar) gazni suyuqlikka aylantirib bo‘lmaydi.
Pv – diagrammadagi 1,2 va 3 – nuqtalarni birlashtirib, uchta chiziq olamiz: I – 0S dagi suv uchun;
II – to‘yinish temperaturasidagi suv uchun (pastki chegara chizig‘i). III – quruq to‘yingan bug‘ uchun (yuqori chegara chizig‘i). Bu egri chiziqlar diagrammani quyidagi sohalarga bo‘ladi: I va II chiziqlar orasida suyuqlik bo‘ladi; II va III chiziqlar orasida nam to‘yingan bug‘ bo‘ladi va III chiziqdan o‘ngroqda o‘ta qizigan bug‘ bo‘ladi. Suv va quruq to‘yingan bug‘ning to‘yinish chizig‘idagi parametrlari bosim yoki temperaturaga bog‘liq ravishda jadvallardan aniqlansa, o‘ta qizigan bug‘ning parametrlari esa bosim va temperaturaga bog‘liq ravishda jadvallardan aniqlanadi.
Ts – diagrammada suyuqlik, nam to‘yingan bug‘ va o‘ta qizigan bug‘ sohalari va tegishlicha jarayonlar tasvirlangan. Diagrammadagi yuzalar suvning qaynash temperaturasidagi entalpiyasini h¹(a yuza), nam to‘yingan bug‘ entalpiyasini h_x(a+v yuza), quruq to‘yingan bug‘ entalpiyasini h^II(a+v+s yuza), o‘ta qizigan bug‘ entalpiyasini h(a+v+s+d yuza) ifodalaydi. (v+s) –yuza bug‘ hosil qilish issiqligiga r, ya’ni, qaynash temperaturasidagi 1 kg suyuqlikni bug‘ga aylantirish uchun zarur bo‘lgan issiqlik miqdoriga teng.