A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

5.2.2. Alisher Navoiyning ijodida tarixiy mavzudagi asarlar
U sh b u m a ’ruzada A lisher N avoiy (1441 — 1501) nasriy asarlarining 
tarixiy m a n b a sifatidagi xususiyatlariga e ’tib o r b e r m o q e h im iz . C h u n k i, 
N avoiyning ulkan s h e ’riy m erosi, d o s to n la ri va asarlari badiiy adabiyot 
n a m u n a s i sifatida keyingi XX asrda h a m y u rtim iz d a j u d a k atta e ’tiborga 
sazovor b o 'lg a n b o ‘lsa-da, a m m o u ning tarix ilmiga qo 'sh g a n ulkan hissasi, 
bizning fikrim izcha, tarixchi o lim la rim iz e ’tib o rid a n c h e td a qolib keldi. 
M axsus tarixiy asarlari h a m faqat filologik nuqtayi n a z a rd a n o'r g an ild i, 
xolos.
A lisher N avoiy asarlarini m a n b a s h u n o s lik nuqtayi n az a rid a n tadqiq 
qilish uch u n m u k a m m a l asarlar у igirma tomligini asos qilib olish m u m k in .
Alisher Navoiy nasrda « M u n o jo t» , «Tarixi anbiyo va h u k am o » , «Tarixi 
m u lu k i A ja m » , « X a m s a t u l - m u t a h a y y i r i n » , « H o l o t i S ay y id H a s a n
A rdasher», « H o lo ti P ah lav o n M u h a m m a d » , «Vaqfiya», «M ajolis u n -
nafois», « N a s o y im u l - m u h a b b a t » , « M e z o n u l- a v z o n » , « M u n s h a o t » , 
« M u h o k a m a t u l-lu g ‘atayn» kabi asarlari bilan h a m a ru z nazariyasi, h a m
t i l s h u n o s l i k , h a m a d a b i v o t s h u n o s l i k b i l a n b i r q a t o r d a ta rix i ilm i 
taraqqiyotiga katta hissa q o 'sh d i.
5.2.3. «Tarixi anbiyo va hukamo»
Alisher N av o iy n in g «Tarixi a n b iy o va h u k a m o » asari 8 9 0 /1 4 8 5 va 
9 0 4 / 1498— 1499-yilIar orasida ta s n if etilgan bo 'lib , u n d a O d a m A to d a n
boshlab, oltmish oltita pay g 'am b arlar va o 'n bitta d o n ish m a n d la r to'g'risida 
ix ch am , lekin ju d a jonli va qiziqarli m a ’lu m o tla r b ay o n etilgan.
M a ’lu m k i, A l is h e r N a v o iy g a q a d a r h a m a n b i y o l a r h a q i d a turli 
rivoyatlar, qissalar m avjud b o 'lg a n . A yniqsa, « Q u r ’oni karim »da va eng 
q a d im iy m a n b a la rd a , u m u m iy tarixga oid A bu J a ’far T a b ariy n in g (836— 
923) «Tarixi ar-rusul va m uluk», A bu R a y h o n B eruniyning «O sor ul- 
boqiya» h a m d a Abu S u la y m o n ibn D o v u d binni Abu-1-Fazl M u h a m m a d
binni Dovud a l-B a n o k a tiy n in g (vaf. 7 3 0 /1 3 3 0 ) « Ravzatu Oli a l- b o b fi 
tavorix a l-a k o b ir v a-l-an so b » (1317) yoki «Tarixi Banokatiy» (X IV asr)
185

---

n o m li, H a m d u llo h b inni A bu B ak r b in n i A h m a d binni N a s r al-M ustavfi 
Q azviniyning (vaf. 7 5 0 /1350) «Tarixi guzida» (7 4 4 /1 3 4 3 ), A bulqosim
Firdavsiyning « S h o h n o m a » , N iz o m iy G an jav iy n in g «Xamsa» va b o sh q a
sh u kabi a s a r l a r d a ta rix iy v o q e a l a r , s h u n i n g d e k , d in iy ta r ix g a o id
m a ’lu m o tla r k o ‘p.
0 ‘z davrining yirik olim i va tarixehisi sifatida A lisher N a v o iy h a m
b u n d a y m a n b a la rn i o ‘rganib c h iq q a n , u la r bilan y aq in d an tanishgan. Bu 
asarlar aksariyati arab va fors tilida b o ‘lgani u c h u n , Alisher N avoiy turkiy- 
o ‘zbek tilida, k o ‘plab qissalami qiyosiy o'rganish asosida o ‘z asarini yaratdi. 
U asar m a z m u n jih a tid a n u m u m iy tarixga oiddir.
Bu asar ikki q is m d a n iborat. Birinchi q ism d a O d a m A to d a n tortib, 
N u l l , I s o , M u s o , Y a q u b , S u l a y m o n , D o v u d , Y u s u f va b o s h q a
p a y g 'a m b a rla r hayotiga oid turli naqllam i b ay o n etadi, h a r bir tarix oxirida 
ruboiy keltirilib, u la rn in g hayotiga lirik x o tim a yasaydi.
K ito b n in g ikkinchi qism ida m a s h h u r d o n i s h m a n d l a r hayoti lavhalari, 
ularning hikmatlari keltiriladi. Masalan, G 'a r b d a Pifagorga nisbatan bergan 
bir iborani Alisher N av o iy B u qrotus h a k im n o m id a n s h u n d a y keltirgan: 
«Yaxshi so ‘z k o ‘ngulni y o ritu r va yaxshi xat k o ‘zning n e ’mati arusidurkim , 
an in g m ahri shukrdir».
B u tu n um ri va faoliyati d a v o m id a o lim la m i q ad rlag an A lisher N avoiy 
u la rn in g tarixini a nbiyo, p a y g 'a m b a r la r tarixidan keyin, ularni birgalikda 
b itg an i a l o h id a ta h s in g a s a z o v o r h o ld ir. Bu k ito b ta rix c h i, o lim va 
shoirlaiga q ad im g i d a v r izohi u c h u n m u h im m a n b a vazifasini o ‘tashi 
m u m k in . Bu asarni m a n b a s h u n o s lik fanida alohida o ‘rganish s h u n in g
u c h u n h a m zarurki, tarixga oid asarlarda tafsilotlari keltirilmay, ju d a
k o ‘p o ‘rinlarda payg'am barlar va ulam ing hayotiga oid voqealarga murojaat 
qilish uehraydi. M a n a shu jih a td a n A lisher Navoiy asari h a m tarixchi 
olim lar, h a m tarixni o ‘rganuvchi talabalar u c h u n k atta ah a m iy a t kasb 
etadi. S h u n in g bilan birga, u asarda A lisher N av o iy n in g m a s h h u r tarixchi 
S h a ra f u d d in Ali Y azd iy g a m u n o s a b a ti b a y o n etilgan. N a v o iy u n in g
«Z a fa rn o m a » asari m u q a d d im a s in i zikr qilar ek an , tarixchini « m avlono 
s h a r a f u l-m illa t va davla», y a ’ni «davlat va millat sharafi» d e b t a ’riflaydi.