A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

3.5. Asar tarkibining tahlili
A n ’anaga ko'ra, tarixiy asarlar «Bismillohi R ahm onu Rahim» so'zidan 
keyin ham d, tahm id — Allohga ham du sano bilan boshlanadi. So'ngra, 
n a ’t — M u h am m ad Payg'ambarning t a ’rifi, maqtovi bitiladi. Yana to 'rt 
sahobalar—Xalifai Roshidin, y a ’ni to'g'ri yo'ldan yurgan xalifalar — Abu 
Bakr Siddiq, Um ar, U sm o n va Alilarning madhi o 'rin oladi. S hundan 
keyin tarixchi o 'z asariga homiylik qilgan shaxsni ulug'laydi. Alohida 
ibora «Amm o b a ’d» so'zidan so'ng muallif o'zi va yozm oqchi bo'lgan 
asari to'g'risida ixcham m a ’iumot yoki shu xususida ayrim tafsilotlarni 
zikr etadi. Buni mualliflar m uqaddim a yoki debocha deb ataydilar. Mana 
shundan so'ng asarning asosiy m azm uni bayon etiladi. Tarixiy asarlarda, 
asosan ikki uslubda voqealar bayon etiladi.
a) Xronologik tartibda, ya’ni yilma-yil. Bu tartibda «Tarixi Tabariy», 
«Mujmali Fasixiy», «Matla’ as-sa’dayn» va «Bobumoma» kabi asarlar yaratilgan.
b) Tarixiy asarlarda eng m uhim voqealar alohida sarlavha ostida bayon 
etiladi.
Bundan tashqari turli hududlarda yuz bergan voqealar alohida bayon 
etilishi m um kin. Yana ayrim tarixiy asarlarda yuqoridagi usullar aralash 
holida ham kelishi mumkin.
3.6. Manbaning mazmuniga qarab tahlil etish
H ar bir asarning m azm uni muallifning o 'z oldiga qo'ygan maqsad va 
v azifalaridan kelib ch iq ib y o ritilga n b o 'la d i. M a n b a d a g i asa rn in g
m azm unini yoritish juda m uhim va m as’uliyatli ish bo'lib, kitob bilan 
t o 'l a ta n is h ib c h iq ish n i t a q o z o etadi. P e d a g o g -m u ta x a ssis y o zm a
1 A h m e d o v B.A. O ' z b c k i s t o n tar ix i m a n b a l a r i . — T o s h k c n t : 0 ‘q i t u v c h i , 200 1. 6 8, 263 va 
b o s h q a betlar.
23

---

manbalardagi asarning boy mazmunini talabalarga ixcham va lo'nda tarzda 
bayon etishi zarur. Bunda yozma m anbalar to'g'risidagi mavjud tavsif — 
kataloglar ham da ensiklopedik m a ’lumotlardan foydalanishi m um kin. 
U m u m iy tarixga oid asarlarning aksariyatida voqealar bayoni o 'z
xususiyatiga ko'ra ikki xil bo'lishi mumkin:
a) Boshqa tarixchilar tom onidan bayon etilgan voqealar zikrini muallif 
ixcham holda yoki aynan keltiradi. Asarning bu qismi kompilyatsiya, 
ya’ni o'zlashtirma deb ataladi. Kompilyatsiya so'zi inglizcha 
compile
— 
tuzm oq m a ’nosini anglatadi.
b) Muallifning shaxsan o'zi m a ’lumot yig'ib voqealarni bayon etgan 
qismi original, yangi qismi deb ataladi.