A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

9.2.3. «M ir’ot ul-mamolik»
« M ir ’ot ul-m an io lik » (« M a m la k a tla r k o ‘zgusi») XVI asrda o 't g a n tu rk
adm irali Seydi Ali Reis asaridir. M uallifning t o ‘liq ismi Seydi Ali H usayn 
o ' g ‘li, s h e ’rlarini Kotibiy R u m iy taxallusi bilan yozgan.
Seydi Ali Reis keng m a ’lumotli dengizchi b o ‘lib, sultonning M ag‘rib 
dengizi, O 'rta Y er dengizida olib borgan barcha urushlarida, Xayruddin 
posho va Sinon posho rahbarligida ishtirok etgan. Ota-bobolari G ‘alatiyadagi 
domssaloxiyi omira, qurol-yarog‘ om b o iig a boshchilik qilganlar.
Uning xavf-xatarlar bilan to ‘la sa^guzashtlari 1554-yilning fevral oyida 
Suriyaning Basra shahridan boshlanadi. Turli sarguzashtlami boshdan kechirib, 
dengizchi o ‘z ham rohlari bilan H indiston, Badaxshon, M ov aro u n n ah r, 
Xorazrn, Dashti qipchoq, Xuroson va Iraqi Ajam ( G ‘arbiy Eron)da b o ‘lgan. 
U o ‘z yurtiga 1556-yilda qaytib borguncha o ‘sha mamlakatlarda ko'rgan- 
bilganlarini bir kitobga jamlab, uni «M ir’ot ul-mamolik» deb atadi.
A s a r d a m u a l l i f n i n g k o ‘ r g a n - k e c h i r g a n l a r i ,
o ‘zi b o ' l g a n
m a m la k a tla rn in g XVI asr o'rtalaridagi ijtimoiy-siyosiy ahvoli va xalqi 
haq id a q im m a tli m a ’lum o tlan i u c h ra ta m iz .
M asalan , Seydi Ali Reis o 's h a p a y tla rd a M o v a r o u n n a h r n i egallab 
turgan N avro'z A h m a d Baroqxon va Shayboniylar bilan Turkiya o'rtasidagi 
m u n o s a b a t l a r h aq id a m a n a bu m a ’lu m o tla r n i keltiradi: « S a m a rq a n d i 
behishti m o n a n d g a dohil bo'ldik. Bu yerda N a v r o ‘z A h m a d x o n , y a ’ni 
Baroqxon bilan k o ‘rishib, unga keltirgan fa q iro n a to rtig ‘imizni taqdiin 
etdik. Xon bu faqinga bitta ot, b o sh -o y o q sa ru p o m a r h a m a t qildi. B u n d a n
avval saodatli p o d s h o (S u lto n M u h a m m a d F o tih ) shayx A bdullatif va
91

---

D odosh elchi orqali Baroqxonga bir m iq d o r miltiq otuvchilar va bir qancha 
q a l ’a t o ‘plari y uborgan edi. E lchilar kelgan p a y td a S a m a rq a n d podshosi 
A bdullatifxon vafot etib, Baroqxon S a m a r q a n d d a xonlik taxtiga o ‘tirgan, 
Balxda Pirm uham m adxon, Buxoroda esa sayyid Burxon sulton o ‘z nomlariga 
xutba o'q itg an lar. Baroqxon shu ikki xonga qarshi biro r c h o ra k o ‘rishga 
q o d i r b o ‘lm asa-da, keyinroq ularning o ‘zaro nizolaridan foydalangan. A w al 
S am arqandni olgach, keyin Shahrisabzga borib u yerda h a m k o ‘p urishgan. 
Bu uru sh d a ru m lik (tu rk )larn in g bir q a n c h a boshliqlari o l g a n . N ih o y a t, 
Shahrisabz uning q o 'lig a o ‘tgan. Y a n a u y e rd a n Buxoroga borib shaharni 
bir n e c h a vaqt q am al qilgan. Buxoro xoni sayyid Burxon B aroqxonga 
b a r d o s h b e r o l m a y , Q o r a k o 'l n i Balx x o n i P i r m u h a m m a d g a b erg an . 
P irm u h a m m a d x o n o 'z inilarini yuborib, Q o r a k o ‘lni q o ‘lga kirgizgan. Oxiri 
sayyid Burxon dosh b e ro lm a y , B a ro q x o n d a n o m o n lik tilab, o 'r t a d a sulh 
tuzilgan. Baroqxon Buxoroni yana sayyid Burxonga topshirib, o'zi Q o ra k o ‘l 
ustiga yurgan. P ir m u h a m m a d x o n n in g inilari B aro q x o n d a n o m o n lik tilab, 
Qorako‘lni unga topshirganlar. Baroqxon uni h a m sayyid Burxonga qaytarib, 
o ‘zi S a m a rq a n d g a qaytgan... B aro q x o n n in g y o n id a atigi 150 ga yaqin 
rumlik nayzaboz qolgan. Qolganlari uning o ‘g ‘illari yonida qolgan». («M ir’ot 
u l-m am o lik » , 101 — 102-betlar).
Seydi Ali R e isn in g Q a z v in d a E r o n p o d s h o s i s h o h T a h m o s i b ( 1 5 2 4 — 
1576-yy.) b ila n u c h r a s h u v i h a q i d a k e ltirg a n m a ’l u m o t l a r o ‘sh a yil lari 
T u r k i y a S h a y b o n i y l a r d a v lati va E r o n o 'r t a s i d a g i m u n o s a b a t l a r i n i
t u s h u n i s h d a j u d a m u h i m d i r . A sa rd a x u s u s a n m a n a b u la rn i o 'q iy m iz : 
« S h o h ( S h o h T a h m o s i b ) n in g elchisi Sobit o g ‘a T a b riz y o 'li orqali 
p o d s h o h h a z ra tla ri (S u lto n S u l a y m o n s o n iy q o n u n i y , 1520— 15 6 6 - y y .) 
h u zu rig a b iz d a n o ld in j o ' n a b ketgan edi, s h o h (sh u s a b a b d a n ) bir n e c h a
o y g a c h a bizga k e tis h g a ruxsat b e r m a y , b i r n e c h a m a r t a c h a q irib , k o 'p
s u h b a tla s h d i. Bir k u n s u h b a t v a q tid a « R u m diyori B a r o q x o n g a y o r d a m
b erish u c h u n 300 t a y a n i c h a r 1 y u b o rilg a n ek an » , — dedi. M e n u la r 
B a r o q x o n g a y o r d a m b e r i s h u c h u n e m a s , b a lk i s h a y x A b d u l l a t i f
h a z r a tla rin i q o 'r i q l a b R u m g a olib ketish u c h u n y u b o rilg a n e d i, c h u n k i 
A s h ta rx o n (A stra x a n ) y o 'l i d a xoja A h m a d Y a ssaviyning avlodlari Bobo 
shayxni c h e rk a s sh a h id qilgani sababli, b u y o 'lla r yo lg 'iz yurishga xatarli 
h is o b la n ib q o lg a n edi. A g a r y o r d a m u c h u n y u b o r ilg a n d a , faqat 300 
t a g in a e m a s , balki b ir n e c h a m in g a s k a r y u b o r i l a r edi», — d e b ja v o b
b e rd im » ( « M i r ’ot u l - m a m o l i k » . 122-bet).
1 Y a n ic h a r — e n i (y a n g i) c h c rik , a s lz o d a la r v a h a rb iy la rn in g b o ia la rin i y ig ‘ib m ax su s 
o ‘tg a tiig a n sip o h iy .
92

---

« M i r ’o t u l - m a m o l i k » d a a d m ir a l va u n in g sherik lari b o sib o 't g a n
m a m la k a t va sh a h a rla r, ularn in g osori atiqalari h a q id a h a m q im m a tli 
m a ’lu m o tla r keltirilgan.
« M ir ’ot u l-m a m o lik » m a tn in i A h m a d Ja v d o d t o s h b o s m a usuli bilan 
1895-yili Is ta n b u ld a c h o p etgan. U n i G .V a m b e ri ingliz tiliga tarjim a 
qilib, 1899-yili L o n d o n d a c h o p etgan. A sar S h . Z u n n u n o v t o m o n i d a n
o 'z b e k tiliga ta rjim a qilinib, 1963-yili T o s h k e n td a n a s h r etilgan*.