A b d u m a jid m a d r a im o V g a V h a r fu z a IL o V a manbashunoslik

Mavzuni mustahkamlash uchun savollar
1. Hujjatlarni о ‘rganacligan fa n nima deb ataladi?
2. Tarixiy hujjat deganda nimani tushunamiz?
3. Qanday tarixiy hujjatlarni bilasiz?
5 -M A V Z U . T A R IX IY A S A R L A R X U S U S IY A T L A R I
Darsning mazmuni: 
Ushbu dars jarayonida 0 ‘zbekiston tarixiga oid 
arab, fors va o ‘zbek tilidagi m an b ala r, u lar xususiyatlari to 'g 'risid a
m a ’lum otlar beriladi.
Reja:
5.1. Arab tilida yozilgan manbalar.
5.2. Arab tilida yozilgan m anbalar xususiyatlari.
5.3. Fors tilining m anbalarda tutgan o ‘rni.
5.4. Manbalarning yaratilishida o 'z b ek tilining tutgan o'rni.
5.5. O 'zbek tilidagi manbalarning xususiyatlari.
Asosiy tushunchalar: 
ham d, tahm id, debocha, m uqaddim a, bob. qism, 
fasl, xotima.
5.1. Arab tilida yozilgan manbalar
O'z bekistonning VII asroxiridan boshlab, XII asrgacha bo'lgan tarixi 
ko'proq va deyarli arab tilidagi yozm a m anbalarda yoritilgan va bu a n ’ana 
keyincha ham Temuriylar davrigacha davom etgan. Bu davrda yurtimiz 
avval arab xalifaligi tark ib id a, s o 'n g r a S o m o n iy la r , Q ora x o n iy la r, 
G'aznaviylar, X orazm shohlar davlatlarini boshdan kcchirdi. Arab tilida 
vatanimiz tarixiga oid yozm a manbalarni mualliflarning kelib chiqishiga 
qarab, ikki guruhga ajratish mumkin.
Birinchi guruh — arab tilida ijod etgan yurtim izdan chiqqan tarixchi 
vaolim lar. Bular M uham m ad Muso al-X orazmiv, Abu Rayhon Beruniy, 
M a h m u d Koshg'a riy, M a h m u d Z a m a x sh a riy , Abu Said S a m ’oniy,
* U sh b u m a v z u n i y o zish d a 15. A h m ed o v a s a r id a n q is m a n fo y d alan ild i.
41

---

Shahobuddin M u h am m ad Nisoviy va boshqalardir. Ushbu muarrixlar 
asarlarida ona-Vatanga muhabbat alohida namoyon bo'iadi. Bu, ayniqsa 
Abu Rayhon Beruniyning “ Osor ul-boqiya” asarida xalqimiz qadimgi 
madaniyati to'g'risidagi m a ’lumotlarida alohida ko'zga tashlanadi.
Ikkinchi guruh — xorijlik olimlardan iborat bo'lib, ular yaratgan arab 
tilidagi asarlarida yurtimiz tarixi, madaniyati, siyosiy-ijtimoiy hayoti 
yoritilgan. Ushbu mualliflarning eng yiriklari Abulhasan Madoiniy (vaf. 
840), A bulabbos a l - Y a ’qubiy (IX asr), A bubakr al-B alazuriy, Ibn 
Xurdodbeh (820 - taxm.913), Abu J a ’far Tabariy (8 3 9 -9 2 3 ), Is’hoq al- 
lstahriy (8 5 0 -9 3 4 ) va boshqalardir.
Mazkur muarrixlar yurtimiz hududini u m u m m usulm on olami, arab 
xalifaligining bir qismi sifatida yoritganlar. Ular, asosan arab xalifaligini 
ikki qismga, ya’ni arab va ajam — g'ayri arabga ajratib o ‘rganar edilar. 
Arablar tom onidan yurtimizga berilgan nom M ovarounnahr — daryoning 
u yog‘idagi mamlakat mazm unini bildiruvchi ju g ‘rofiy nom bizgacha 
yetib kelgan bo'lib, asosan arab mualliflari asarlarida istifoda etiladi.