A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
436
daxil olmağa başlamışdır. Bədii ədəbiyyatda bunlar müəy- yən hallarda öz terminlik xüsusiyyətini saxlasa da, bəzən onlardan okkazional şəkildə istifadəyə də meyil özünü göstərir. İstər terminoloji: səciyyəli və istərsə də okkazional xarakterli qısaltmaların tərcümə ədəbiyyatında işlədil- məsinin iki başlıca xüsusiyyəti müşahidə olunur. Bunlardan birincisi, qısaltmaların Azərbaycan variantı əsasında tər- cümə edilmədən işlədilməsi, ikinci isə bunların bəzilərinin bütöv, bəzilərinin isə müəyyən komponentlərinin ekviva- lentinin işlədilməsindən ibarətdir. 20-ci illər üçün xas olan abbreviaturaların əksəriyyəti müasir dövrdə artıq işlənmir. Məsələn, ÇK (çeka), lavkom, qubkom, qubsovet, qubçeka, kombed, revkom, narkom, narkomat və s. Tərcümə ədəbiyyatında təsadüf edilən terminoloji səciyyəli qısaltmalarda əsas etibarilə orijinala məxsus koloritin saxlanılması diqqət mərkəzində olduğu üçün onlar bir çox hallarda dəyişdirilmədən işlədilir. Terminoloji səciyyəli bəzi qısaltmalar hazırda Azərbaycan ədəbi dilində işlədilməsə də onlar bədii ədəbiyyatda, xüsusən tərcümə dilində özlərinin işlək olduğu dövrə aid koloriti ifadə etməklə səciyyələnir. Belə terminoloji qısaltmaların bəzi- lərinin tərcüməyə ehtiyacı olmasa da, bəzilərinin Azər- baycan dilində ekvivalenti mövcuddur. Ədəbi dilin müəyyən tarixi dövrünü nəzərə çarpdırmaq məqsədi ilə bunların hamısı tərcümə dilində orijinala Uyğun işlədilir. Məsələn: – Göydələnlər üstündə a e r o s t a n s i y a var (V. Mayakovski); S k o r o x o d d a n şeir, şeirdən çəkmə (V. Mayakovski). Aerostansiya və skoroxod sözləri qısaltma yolla əmələ gəlmişdir. Onlar alınma terminoloji vahidlər kimi motiv- ləşmiş olduğundan tərcümə variantında orijinaldakı kimi 437
saxlanılmışdır. Qısaltma terminlərin bir qismi dövrün koloritinin saxlanması məqsədi ilə tərcümə edilmədən işlədilir. Bun- lara aid aşağıdakıları misal göstərmək olar:
Möhürsüz kağızda olmaz etibar, Möhrü M o s p o l i q r a f daim hazırlar. (V. Mayakovski)
Bu masanı k o m m u n x o z d a n çiyinlərinə alıb gətirmişdilər (N.Ostrovski); İstəyir ki, ağzımı z a v k o m çəkib bağlasın (V.Mayakovski); Z a v x o z filankəs… sonra vurub gödənə (V.Mayakovski); S o v n a r x o z əzişdirir, sürünüb gələn möhtəkirləri (V.Mayakovski); Köhnə çarığı lakla əvəz edib duranlar, ey, p r o l e t k u l t ç u l a r ! (V. Mayakovski); İ s p o l k o m d a işlərdim sədr vəzifəsində (S. Yesenin); Məruzələr eləsin, Şaxtadan, soyuqdan qorxmaz heç zaman, Q u m d a n gedib isti pal-paltar alan (V. Mayakovski); Ç e k a öz mövqeyindən enib gəlmişdir bura (V.Mayakovski). Bu misallardakı Mospoliqraf, kommunxoz, zavkom, zavxoz, sovnarxoz, proletkult, ispolkom, QUM, çeka kimi qısaltmaların hamısını Azərbaycan dilindəki ekvivalentlə vermək mümkündür. Lakin bu halda orijinala məxsus kolorit pozulardı. Qısaltmaların bir qismi bədii ədəbiyyatda okkazional şəkildə işlədilir. Buna uyğun olaraq tərcümədə də onların okkazional şəkildə işlədilməsi öz əksini tapır. Tərcümə dilində okkazional qısaltmaların bu və ya digər kompo- nentinin qarşılığı verilir. Bu da tərcüməçinin orijinala aid mənanı qabarıq şəkildə əks etdirməsi məqsədindən irəli gəlir. Aşağıdakı kimi misallarda bu xüsusiyyəti müşahidə 438
etmək olur: – Qavrik dodaqlarını büzüb: – l ü t k o m özünsən, dedi (V.Katayev); Qardaşı x a l k o m a t d a , yeznəsi də vurmaqda (V.Mayakovski); Oradadır x a l q k o m s o v u n və MİK-in binaları (V.Mayakovski). Misallarda verilən lütkom, xalqkom, xalqkomsov sözlərinin birinci komponentləri tərcümə olunmuşdur. Onların okkazional xarakteri tərcümə variantında xüsusilə qabarıq şəkildə öz əksini tapır. Tərcümə vasitəsilə müxtəlif milli ifadə mədəniyyətləri qarşılaşır, idraki-linqvistik müqayisə gedir. Bu da, nəticə etibarilə, ədəbi dillərin (o cümlədən də Azərbaycan ədəbi dilinin) lüğət tərkibinin inkişaf istiqamətlərindən birini təşkil edir.
* * *
Beləliklə, Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin sovet dövründə zənginləşməsi, əslində, müxtəlif aspektləri olan mürəkkəb hadisədir – başlıca qənaət bundan ibarətdir ki, zənginləşmə prosesi milli dilin daxili potensiyasına əsas- lanır, başqa dillərin təsiri də daxili imkanlarla idarə olunur, ona tabe olur.
439
Ə L A V Ə CƏNUBİ AZƏRBAYCANDA ƏDƏBİ DİLİN LÜĞƏT TƏRKİBİNİN ÜMUMİ MƏNZƏRƏSİ
Cənubi Azərbaycanda ədəbi dilin funksional xüsu- siyyətləri son illərdə Şimaldakı ilə müqayisəli şəkildə tədqiq edilməkdədir – T.Hacıyevin, N.Cəfərovun araşdır- malarını misal göstərmək olar 1 , lakin demək lazımdır ki, bu sahədə işlər hələ təzəcə başlayır; bir sıra nəzəri və praktik məsələlərin həlli üçün Şimaldan və Cənubdan olan dilçilərin qüvvələrini birləşdirmək lazım gəlir. Cənubi Azərbaycanda ədəbi dilin lüğət tərkibinin mənzərəsini, hər şeydən əvvəl, ədəbi dilin özünün düşmüş olduğu mədəni-ictimai mühit müəyyən edir; 50-ci illərdən başlayaraq ədəbi dil Cənubda əsasən etnoqrafik dayaqlar üzərində tədricən yüksəlir (məsələn, deyək ki, mərhum şair Şəhriyarın «Heydərbabaya salam»ı meydana çıxır), ona görə də lüğət tərkibi ümumilikdə etnoqrafik məzmunlu leksik vahidlərlə zəngin olur:
Qarı nənə gecə nağıl deyəndə, Külək qalxıb qap-bacanı döyəndə,
1
условиях дифференцированного языка. – Вопросы диалектологии и истории языка, Душанбе, изд. «Дониш», 1984, стр. 246-249; N.Cəfərov. Cənubi Azərbaycanda ədəbi dil (normalar). «Azərbaycan müəllimi» qəz., 23 noyabr 1988-ci il; yenə onun. Cənubi Azərbaycanda ədəbi dil (üslublar). «Ulduz» jur., 1989, № 1, səh. 86-91; həmçinin bax: N.Xudiyev. Cənubi Azərbaycanda ədəbi dilin lüğət tərkibi. «Azərbaycan müəllimi» qəz., 14 dekabr, 1988-ci il. Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|