A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
433
göstərmək olar: -ka şəkilçisi. Sovet dövrü Azərbaycan ədəbi dilinin ilk mərhələsinə təsadüf edən tərcümə dilində rus dilindən alınmış və -ka şəkilçisi ilə işlənən sözlərdən müəyyən hadisə və situasiyanın canlandırılmasında istifadə olunmuşdur. Aşağıdakı misallarda bu xüsusiyyəti görmək mümkündür: – Suyu qızmış M a k s i m k a səsini kəsdi (M. Şoloxov); S a n i t a r k a Frosya onun yanından uzaqlaşmır (N.Ostrovski). Bu misallardakı maksimka silah adıdır. Sözün sonundakı -ka şəkilçisi Azərbaycan dili üçün əhəmiyyətli deyildir. Sözün özü isə artıq işlək olmadığından müəyyən dərəcədə tarixizm xarakterli sözlər sırasına keçmişdir. Sanitarka sözü isə müasir dildə sanitar şəklində işlədilir; - Ka şəkilçisi qrammatik səciyyə daşımadığı üçün işlədil- məsinə də lüzum qalmamışdır. -a şəkilçisi. Rus dilində bu qrammatik əlamət bəzi sözlərdə son şəkilçi kimi işlədilir. Sovet dövrü Azərbaycan ədəbi dilinin ilk mərhələsində rus dilindən alınma sözlərdə həmin şəkilçi sözün özü ilə birlikdə işlədilmiş, lakin heç bir qrammatik funksiya daşımamışdır. Buma görə də sonralar öz işləkliyini itirmişdir: – P o ç t a paketləri yığınını əda ilə özünə tərəf çəkdi (N.Ostrovski); P l a n e t a , əzizim, hərlən, ye, iç, kefə bax (S.Yesenin). Müasir ədəbi dildə bu sözlər norma kimi, poçt və planet şəklində işlədilir. -o şəkilçisi. Rus dilindən alınma sözlərin sonunda -o qrammatik əlamətinin işlənməsi də Azərbaycan sovet ədəbi dilinin ilk mərhələsini xatırladır: – Alayın o r k e s t r o s u gurlayırdı (N.Ostrovski). Müasir dilimizdə orkestro sözü orkestr şəklində formalaşmışdır. 434
Tərcümə dilində ekoloji leksikanın da rolu vardır. Adətən ekoloji mühit dedikdə xalqı əhatə edən ekoloji aləm, coğrafi şərait, bitki və heyvanat aləmi nəzərdə tutulur. Yaşadığı şəraitlə, ekoloji mühitlə əlaqəsi olmayan elə bir xalq təsəvvürə gəlməz. İnsanlar daim onları əhatə edən mühitlə, coğrafi şəraitlə əlaqədar olmuş, heyvanat və bitkilərdən öz məişətlərində geniş istifadə etmişlər. Nəinki azərbaycanlıların, hətta bütün türkdilli xalqların ekoloji mühitlə əlaqəsi onun dilində, nitqində də öz əksini tapmışdır 1 . Odur ki, dil də ekoloji informasiyaların yayıl- masında, verilməsində mühüm rol oynayır. Bədii ədəbiyyatda öz inikasını tapmış hadisə və əhvalatlar həmişə müəyyən zaman çərçivəsində olmuşdur və məkanca sabitdir 2 . Deməli, ədəbiyyatda hadisələrin məkanla əlaqəsi, müəyyən məkan hüdudunda baş verməsi onun leksikasına da təsir edir. Məkan hüdudu olan yerdə ekoloji leksika da formalaşır. Bu da bədii əsərin dilini zənginləşdirir, onun tədqiqat obyekti olmasına təsir göstərir. Ekoloji leksikası zəngin olan hər hansı bədii ədəbiyyat tərcümə prosesində bir o qədər də dəyişikliyə məruz qalmır. Çünki hər xalqın özünəməxsus coğrafi şəraiti, spesifik ekoloji leksikası mövcuddur. Tərcümə prosesində bütün bu məsələlər nəzərə alınır və bu hal əsərin səsləndiyi ikinci dili zənginləşdirir: – Çayların meşənin sahillərində xal-xal o s e l o t l a r 3 , p u m a l a r 4 və y a q u a r adlı pələnglər dolaşır (M. Rid) – cümləsində oselotlar,
1 Bax:
И.З.Гаджиев. Тюркоязычные ареалы Кавказа, М., 1979, стр. 132- 166.
2 Bax: Л.Тимофеев. Стих и проза (Популярный очерк теории), М., 1938, стр. 10.
3 Oselatlar – vəhşi Meksika pişiyi. 4 Pumalar – Amerikada vəhşi pişiyin bir növüdür. 435
pumalar, yaquar Amerika qitəsində yaşayan vəhşi heyvan adlarıdır. Həmin coğrafi şəraitdə baş verən hadisələri əks etdirən bədii əsər bunlarsız keçinə bilməz. Odur ki, tərcüməçi həmin sözləri saxlamaq zərurəti ilə qarşılaşır. Adətən tərcümə olunan əsərin ekoloji leksikasına daxil olan sözlərin Azərbaycan dilində ekvivalenti olmur. Məsələn, L. Tolstoyun «Dirilmə» əsərində quruyandan sonra da öz təbii rəngini və şəklini saxlayan immortel çiçəyi Azərbaycan xalqının yaşadığı ərazidə bitmir. Tərcüməçi məhz bu çiçəyin adını olduğu kimi saxlamalı olmuşdur: – Altından isə üstünü toz basmış bir dəstə immortel asılmışdı (L. Tolstoy). Əfsanəvi yonca adı olan müşkülgüta da belə sözlərdəndir: —Əmi, deyirlər ki, səndə müşkülgüta, – deyib susdu (L.Tolstoy). M.Ridin «Başsız atlı» romanının ekoloji leksikasına daxil olan İrlandiya cinsli, maral ovlayan itin adını – maralit sözünü saxlamaq lazım gəlmişdir. M.Qorkinin «Artomonovların işi» romanında verilən xüsusi toyuq növü – kuryata da tərcümədə olduğu kimi saxlanmışdır: – Styonka! – dedi, şəhəri xəcalətə vermə, özünü bu k u r y a t a y a göstər (M. Qorki). Yuxarıda göründüyü kimi, tərcümə ədəbiyyatı hesabına dilin lüğət tərkibinə daxil olan məişət leksikası olduqca rəngarəng və çoxcəhətlidir. Tərcümə ədəbiyyatında qısaltmaların da işlədilməsinə təsadüf olunur. Qısaltmalar tərcümə ədəbiyyatında həm terminoloji vasitələrin bir növü kimi, həm də okkazional şəkildə işlədilir. Qısaltmalardan bu şəkildə istifadə edilmə- sində orijinala məxsus cəhətlərdən kənara çıxılmasına, demək olar ki, yol verilmir. Terminoloji xüsusiyyət daşı- yan: qısaltmalar Azərbaycan ədəbi dilinə 1920-ci illərdən Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|