A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
99 olmur. Mümkün olsa da, o, dadsız-duzsuz kəlmələrə qarşı türkün (azərbaycanlının – N. X.) ruhunda heç bir məhəbbət duyulmur. Belə kəlmələrin türkləşdirilməsi (azərbaycan- calaşdırılması – N.X.) üsulları faydasız olduğundan, burada başqa tədbirlər görülməlidir. Məsələn, türkləşə bilməyən əcnəbi kəlmələrin əski türkcələri varsa, həmin əski kəlmələri bulub canlandırmalı; məsələn, «sərya», «zəhrə», «dübbi-əkbər», «səttarə», «məstərə», «tərcüman», «səndə- liyyə» kimi kəlmələrin əvəzinə «ülkər», «çolpan» (çoban ulduzu), «yeddigər» (yeddi ulduz), «cızğac», «köçürgəc», «popurğac» kimi kəlmələri diriltməlidir. İkincisi, hərgah türkləşə bilməyən kəlmələrin əski türkçələri yoxdursa, başqa türk şivələrindən qarşılıqlarını almalı; məsələn, zərbül-məsəl yerinə cığataycanın «hövcək» kəlməsi götürülürsə, az bir zamandan sonra ərəbin bu uydurma tərkibinə qələbə çalar. Həmçinin türkləşə bilməyən «əfsanə» kəlməsinin yerinə altaycanın «çörnək» kəlməsi də dilimizdə tezcə qərarlaşa bilər. Hər ərəb kəlməsinə «etmək» felini qoşmaqla «müharibə etmək», «təsadüf etmək» kimi minlərcə uydurma tərkiblər yaradılmışdır. Bu isə türk (Azərbaycan – N. X.) dilini çox çirkin hallara salır. Halbuki cığataycanın «çəriləşmək» feli «müharibə etmək» tərkibinin eynidir. «Çərik» cığatayca «əskər» deməkdir» 1 .
lüğətlərdə həmin prinsipin tətbiqi nəticəsində vaxtilə türk dillərində ümumişlək vahidlər olmuş «çəri», «yenicəri», «qovğa», «cəng», «bənək», «çolpan», «çörnək», «hizgi» (tarix mənasında), «yozumsu» («məcazi» əvəzinə) sözlə- rindən istifadə edilirdi.
1 F.Ağazadə. Türkcəni zənginləşdirilmək yolları. «Maarif işçisi»; 1926, № 8- 9, səh. 14-15. 100
İnqilabdan sonrakı ilk onillikdə Azərbaycan ədəbi dilində türk dili üçün xarakterik olan əski, sıkı, yovuq kimi sifətlərin işlədilməsinə də təsadüf olunurdu. Məsələn: Rusiya xalqı düçar olduğu bu böyük müharibə illərinin ağırlığı altında ə s k i həyat, ə s k i üsul məişəti qaib etdiyi sırada iki həyatı vicuda gətirmək deyil, onu xəyalinə gətirməyi dəxi imkan bulamıyordu (Kİ-4.9.1929); Bir-biri ilə s ı k ı surətdə mərbut olan bir haldır (K- 7.11.1927); İşin axırına y o v u q yoldaş Nərimanov təklif etdi ki, bütün işə gələnləri siyahıya dutsunlar (K- 4.04.1921) və s. Türk dilinə məxsus bu sifətlər Azərbaycan dilində uzun müddətdən bəri istifadə olunan və ümumxalq səciyyəsi daşıyan ərəb-fars mənşəli köhnə, möhkəm, habelə Azərbaycan dilinin özünəməxsus yaxın sözünün yerində işlədildiyi üçün sonralar dilin lüğət tərkibində normalaşa bilməmişdir. Sovet dövrü Azərbaycan ədəbi dilinin ilk onilliyində türk dilinə məxsus bir sıra əvəzliklərin də işlədilməsinə rast gəlmək olur. Bunlar, əsas etibarilə aşağıdakılardan ibarət- dir: Sual əvəzlikləri. 20-ci illər Azərbaycan ədəbi dilində türk dilinə məxsus nerə, hanki, kaç kimi sual əvəzliklərinə daha tez-tez təsadüf olunur: Azərbaycana n e r ə d ə n və nə zaman gəldikləri bəlli deyildir (MM-1926, № 2-9); H a n k i mövhumat sözlərlə damağımızı ləkəliyorlar (Kİ-2.06.1926); Bu kiçik məqalədə qurultayın yalnız bəzi qərarları üzərində bir k a ç sözlə durmaq istiyoruz (MM-1926, № 2-3) və s. Bu cümlələrdə işlənmiş nerə, hanki, kaç sözlərinin əvəzinə Azərbaycan dilində hara, hansı, neçə kimi para- lellər mövcud idi və sonrakı dövrlərdə bunlar mənaca 101
müvafiq türk paralellərini sıxışdırıb sıradan çıxartdı. Təyin və qeyri-müəyyənlik əvəzlikləri. Bu əvəzliklər içərisində türk dilinə məxsus kəndi və həpsi sözlərinə daha çox rast gəlmək olur. Məsələn: Axırda zülmdən təngə gəlmiş füqərayi-kasibənin səbr kasası dolub kapital üsul-idarəsini k ə n d i müdhiş dalğa- ları yuvarladıb dağıtdı (K-6.04.1921); Fəqət onlar k ə n d i ciblərini güdərək dad-fəryad ediyorlar (Kİ-2.06.1923); Neyləyir onlar alalar çoxlu pul. Etmişəm h e p s i n özümə sanki qul (Kİ-4.11. 1923). Sonralar bunların yerinə Azərbaycan dilinin özünə- məxsus öz və hamısı əvəzlikləri sabitləşmişdir. İşarə əvəzlikləri. İlk mərhələdə Azərbaycan ədəbi dilində türk dilinə məxsus bir sıra işarə əvəzlikləri də işlədilirdi. Onlar əsas etibarilə şöylə, şu, bəylə kimi sözlərdən ibarət idi. Məsələn: Ş ö y l ə ki, birinci dərəcəli məktəblərdə məhəlli iş nə əsas tutulacaqdır (MM-1926, № 2-3); Bu qərarlar arasında ən mühümləri ş u n l a r d ı r (MM-1926, № 2-9, səh. 4); Bakı komitəsinin Qala-Maştağa dairə konfransı tərəfindən b ö y l ə bir təbrik məktubu gəlmişdir (Kİ- 5.5.1923); Bununla Azərbaycan İctimai Şura Cümhuriy- yətinin maliyyə komissarlığı elan ediyor ki, ş u ayın 11-dən Azərbaycan İctimai Şura Cümhuriyyətinin beş min manat dəyərində parçaları intişarə başlayır (K-12.06.1921). Ədəbi dilin sonrakı dövrlərində bu əvəzliklər də sıradan çıxmış, onların yerinə Azərbaycan dilinə məxsus elə, belə, bu əvəzlikləri sabitləşmişdir. 20-ci illər Azərbaycan ədəbi dilində türk dilinə məxsus şimdi, iləri kimi zərflər də işlədilirdi. Məsələn: Ümumiyyətlə, türkoloji haqqında yazılan üç böyük məruzə ş i m d i y ə qədər yapılan tədqiqatın nə ümumi və Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|