A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
102
müfəssəl bir türk tarixi və nə də ümumi və müqayisəli türk sərfi və lüğəti yapmağa kafi olmadığını meydana çıxardı (MM-1926, № 2-3); Şərqə doğru gediyor deyib: i l ə r i . Yol veriniz, gəlir qırmızı əskər! (K-12.04.1921). Bu misallarda verilən zərflər sonrakı dövrlərdə Azərbaycan dilinə məxsus indi, irəli kimi sözlərlə əvəz olunmuşdur. İnqilabdan sonrakı ilk onillikdə Azərbaycan ədəbi dilində türk dili üçün xarakter olan bəzi fellərə də rast gəlmək olur. Doğrudur, bu fellər genetik cəhətdən, ümumiyyətlə, türk dilləri, o cümlədən də Azərbaycan dili üçün ümumi olan vahidlərdən ibarətdir. Lakin leksik- semantik diferensiallaşma nəticəsində hər bir dilin lüğət tərkibində bu və ya digər fellər daha fəal mövqe tutmuşdur. Bir müddət sovet dövrü Azərbaycan ədəbi dilində işlədilmiş bulmaq, çınlamaq, qullanmaq kimi sözlər Azərbaycan dilində tarixən fəallığını itirmiş sözlərdir. 20-ci illər Azərbaycan ədəbi dilində təsadüf olunan belə sözlər sonralar öz yerini ümumxalq dilində geniş işlədilən tapmaq, çinlənmək, işlənmək kimi vahidlərə verdi: Dilimizin anarşı qarşılıqdan qurtarması üçün bütün vasitələr q u l l a n m ı ş d ı r (MM-1926, № 2-3); Onuncu əsrdə nihayət b u l m u ş d u r (MM-1926, № 2-3); Qulağımda ç ı n l a y ı r …! polad kimi (R. Rza). Türk dili vasitəsilə alınıb işlədilən Avropa mənşəli sözlər. 20-ci illər Azərbaycan ədəbi dilində, əvvəlki dövrlərin qalıqlarından biri kimi, türk dilindən keçən Avropa alınmalarına da təsadüf olunur 1 . Bu cür alınmalar, başlıca olaraq, ictimai-siyasi və elmi-mədəni məzmunlu sözlərdən ibarət idi. Azərbaycan dilində bu cür sözlərin
1 Bax: M.Ş.Qasımov. Azərbaycan dili terminologiyasının əsasları. Doktorluq dissertasiyası, Bakı, 1973, səh. 190. 103
böyük qisminin türk dilindəki kimi işlədilməsi, heç şübhəsiz, inqilabdan əvvəlki dövrün türkçülük təsiri hesab edilirdir. Məsələn: İngiltərə p a r l a m a n ı n d a münaqişə baş vermişdir (K-3.11.1926); Burada O r u p a - r u s alimlərinin türk-şərq maarifçiləri ilə əl-ələ çalışdığını görməmək mümkün deyildir (K-3.11.1926); Çin dəmir yolunda Çan-Lan Tun s t a s i o n u dairəsində yer tərpənmişdir (K-1.10.1926); Azərbaycan inqilabi hərəkatından türk və rus dillərində t e a t r o əsərləri müsabiqəsi keçiriləcək (K-5.04.1921); Bu paraxodun uzunluğu 148 m e t r o olub, həcmi isə 15 bin tonajdır (K-5.04.1929); T i y a t r o n u n Bakıdakı qastrolları başa çatmışdır (K-26.04.1928); Bütün
keçmişləri, hətta beş yaşından bəri başına nələr gəlmişdisə, hamısı birər s i n e m a lentası kimi gözündən gəlib keçirdi. Vapor Bakı ə s k ə l ə s i n ə yanaşdıqca Həmid göyərtədə bir sevinclə cocuqluğunu keçirdiyi altun yurdu Bakıya baxırdı (C.Cabbarlı). 20-ci illər Azərbaycan ədəbi dilində müvəqqəti işlədilən bu cür sözlər müasir türk dilində geniş işlədilməkdədir 1 . Qeyd etməliyik ki, o dövrdə türk dili vasitəsilə alınmış Avropa dillərinə məxsus sözlərin bəziləri Azərbaycan dilində işlədilərkən müəyyən dərəcədə dəyiş- dirilmişdir. Məsələn, türk dilində parlament şəklində işlədilən parlament sözü Azərbaycan dilində parlaman; istasyon şəklində işlədilən stansiya sözü stasiyon və s. şəklində dəyişdirilmişdir. Türk dilində parlament sözü ilə əlaqədar parlamento binası, parlamento üyələri (parlament üzvləri), istasyon sözü ilə əlaqədar yük istasyonu, dəmir- yolu istasyonu və s. ifadələr işlədilirdi. 20-ci illər
1 Bax: Русско-турецкий словарь. M., 1972, стр. 72, 690, 560, 894, 901; Türkcə-rusca lüğət, M., 1977, səh. 622, 893, 779 və s 104
Azərbaycan ədəbi dilində işlədilən bu tipli sözlərin bəzilərində dəyişiklik çox cüzidir. Məsələn, türk dilində Arupa şəklində olan Avropa sözü Azərbaycan dilində Orupa, vapur sözü vapor şəklində işlədilmişdir. Oşema, kontrol, tiyatro, metro kimi sözlər isə, demək olar ki, hər iki dildə eyni şəkildə olmuşdur. 20-ci illərin təcrübəsi göstərdi ki, türk dilləri arasındakı əlaqələr onlardan birinin sıxışdırılıb, digərinin «ümumi ədəbi dil» kimi təqdimi şəklində olmamalıdır; əgər Azərbaycan dilində kənd sözü varsa, bunun əvəzində köy işlədilməsini qanuniləşdirmək qeyri-demokratik cəhd olardı: amma həmin təcrübə onu da göstərdi ki, mütləq söz almaq lazım gəlirsə, həmin sözü imkan daxilində qohum türk dillərindən almaq daha uğurlu yoldur, çünki bu halda alınmış sözün leksik-semantik, eləcə də leksik-qrammatik həcmi asanlıqla uyğun gəlir. Həmin söz söz yaradıcılığı prosesində aktiv olur. 20-ci illər üçün bir xarakterik cəhət də türk sözlərinə üstünlük verənlərin eyni zamanda purizmlə bağlı larıdır – dil mübahisələri bunları eyni cəbhədə birləşdirmişdi. 20-ci illərdə ədəbiyyata gələn gənclik S.Vurğun, S. Rüstəm, M.Müşfiq və b. əsərlərinin dilində türk sözlərini (yaxud türk dilinə keçən): aşk, bəkləmək, tiren, cınğıraq, hazla, kurnaz, hasta, nerdə, küçük, bıqmaq, taqım, sıcaq, bəkçi, türkü, süslü, yavru və s. gen-bol işlədirdilər. Bu ənənə 30-cu illərin ortalarına kimi davam edir.
* * *
XIX əsrin əvvəllərindən Azərbaycanın Rusiyanın tərkibinə daxil olması ilə əlaqədar rus dilindən söz alınması prosesi güclənmişdi. Bu zaman alınan sözlər əsas etibarilə Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|