A. MİRZƏcanzadə. Z.ƏHMƏdov, R. Qurbanov

110 

 

Mədən müşahidələri göstərir ki, layların açılmasında quyudibi 

ətrafına çoxlu miqdar su daxil olduğundan, quyu divar ətrafında 

uçrumlar baş verir. 

Gilin  şişməsi nəticəsində  süzülmə surətinin xətti qanunu pozulur 

və qeyri-xətti effektlər baş verir. Bununlada layın neft və qaz vermə 

əmsalı xeyli azalır. Bu səbəbdən laya vurulan  suyun tərkibini elə 

tənzim etmək lazımdır ki, onun süxur gilləri ilə  təmasında  şişmə 

hadisəsi  əmələ  gəlməsin. Bu məqsədlə kimyəvi reagentlərdən istifadə 

edilir. 

Gil hissəcikləri polyar neftlərlə də təmasda olduqda şişmə hadisəsi 

baş verir. 

Temperatur artdıqca  şişmə  artır. Montmorillonit gillər kaolinit 

gillərə nisbətən daha çox şişir. Gilin şişməsinin qarşısını alan tədbirlərin 

aşakr edilməsi neft və  qaz yataqlarının səmərəli istismar prosesi üçün 

böyük əhəmiyyət kəsb edir. 

 

§ 26. Hidrostatik təzyiqin gil 

qatından ötrülməsi 

 

Hazırda hidrostatik təzyiqin gildən ötrülməsi məsələsinə dair qəti 

tədqiqat nəticəsi alınmamışdır. Bəzi tədqiqatçılar elə hesab edirlər ki, 

yeraltı sular altında yerləşən gil, su sütununun ağırlığından yaranan 

təzyiqə  məruz qalır. Bəziləri isə  nəmliyi maksimal molekulyar nəmlik 

tutumuna bərabər və ya ondan az olan gil qatından hidrostatik təzyiqin 

ötrülə bilmədiyini qeyd edirlər. Bu sahədə konkret tədqiqat işi 

aparılmamışdır. Hidrostatik təzyiqin düzgün nəzərə  alınmasının gil 

süxurlarının  yaranması, onların dayanıqlığı, yeraltı su rejimlərinin  və 

dinamikasının  öyrənilməsində böyük əhəmiyyəti vardır. 

“Marisa-vostok” daş kömür hövzəsindəki pliosen gilinin 

möhkəmliyi cəhətdən tədqiqi, yüksək basqılı suyu olan qum 

araqatlarına malik gillərdən hidrostatik təzyiqin ötrülməsinin  mümkün 

olmamasını sübut etmişdir.Bu gillər 80-100%-ə  qədər il mineral 

fraksiyalarından ibarət olmaqla, xüsusi çəkiləri böyük həddə- 1.6 ÷ 2.2 

q sm 

3

 qədər dəyişir, su layısərhəddində 1.95 ÷ 2.10 q sm 

3

 olyr. Təbii 

---

111 

 

nəmliyi isə 30-80 %-ə  qədər dəyişir. Belə gillər sıx çatlarla ayrılır və 

onların vasitəsilə  hərəkətin  mümkünlüyü təmin edilir. Bu cür gillər 

üçün plastiklik həddi 30-40 %-dir. Baxılan gillərdən suyun 

süzülməsinin mümkün olmaması dəlili aöağıdakılarla sübut olunur. 

1.Gil qatı üzərindəki sulu laylarda basqı dəyişmədən qalır. Bundan 

əlavə, onların üzərində  yatan kömür laylarının çatlı olmasına 

baxmayarq kömür laylarını açdıqda suyun gəlməsi müşahidə olunmur. 

2.Məlumdur ki, çatların oloması, süzülmə  üçün məsamələrə 

nisbətən yaxşı  şərait yaradır. Belə  halda suyun süzülməsi müşahidə 

olunsa idi, nəmliyin artması hesabına  çatların divarlarının  şişməsi və 

həmçinin tərkibinin dəyişməsi gözlənilərdi. Lakin qeyd olunanların heç 

biri müşahidə olunmur. 1.9 cədvəlində xalis gilli hissədən və  çatın 

divarından götrülmüş nümunənin  nəmliyi göstərilmişdir. Xüsusi 

qranulometrik və mineraloji tərkibə  görə  aparılmış  tədqiqatlarda 

göstərilən nümunələrdə nəticə eyni alımışdır. 

 

 

 

 

Cədvəl 1.9 

 

Nümunə 

götrülən 

yürlər 

Təbii nəmlik, % 

Xalis gilli hissədə n 

nümunəsi 

Çatın divarından 

nümunə 

1-ci Troyanova 

karxanasında şurf № 1 

45.6 

40.7 

45.1 

49.5 

45.2 

41.2 

43.9 

49.0 

2-ci Troyanova 

karxanasında şurf № 2 

44.4 

40.3 

41.5 

40.0 

Quyu  № 2 

37.0 

36.3 

26.2 

36.7 

37.1 

28.4 

 

---

112 

 

3. Yükləmə  üslu ilə  aparılan tədqiqatlar da gillərdə hidrostatik 

tızyiqin olmamasını sübut etmişdir. Bu tədqiqatlarda tam aşkar 

olunmuşdur ki, gillərin hövzələrdə  sıxlaşması yuxarıda yerləşən 

süxurların  orta həcm çəkilərindən yaranan təzyiq  (p=h ζ ,ζ-süxurların  

orta xüsusi çəkisi, h-gilin yatım dərinliyi ) altında baş verir. 

Yuxarıda göstərilən üç sübut əsasında, demək olar ki, gillər basqı 

sularının təzyiqlərinin özündən və 

onların möhkəmliyinin 

qiymətləndirilməsində bu xüsusiyyəti nəzərə almaq lazımdır. 

 

§ 27. Süxurların istilikkeçirmə, istilik tutumu və elektrik 

keçiriciliyi haqqında anlayış 

 

Neft-mədən praktikasında bir çox geoloji və texniki məsələlərin 

həlli üçün quyuların termiki tədqiqindən geniş istifadə edilir. Məsələn, 

istilik xüsusiyyətlərinə  görə  quyuların kəsilişindəki süxurların 

öyrənilməsi, neft, qaz və  su laylarının aşakr edilməsi, quyudakı 

qoruyucu və texniki kəmərlərin vəziyyətlərinin öyrənilməsi və s. 

mümkün olur. Laya müxtəlif termiki təsir uşlərinin layihəsinin tərtib 

etdikdə, süxurların termiki xüsusiyyətlərini bilmək lazımdır. 

Süxurun termiki xüsusiyyətləri dedikdə onun istilik tutumu, 

istilikkeçirmə qabliyyəti və s. nəzərdə tutulur. 

Məlum olduğu kimi, neftli layların teperaturu dərinliklə  düz 

mütənasib olaraq dəyişir.Temperaturun 1 

o

C dəyişməsinə  uyğun gələn  

dərinliyə geotermiki pillə deyilir. Məsələn, CCCPИ sahəsində bu, 

təxminən 5-170 m/dər arasında dəyişir. Kola yarımadasında 170 m 

dərinlikdə  1 

o

C, Pyatiqorskda isə hər 4.9 m dərilikdə  1 

o

C dəyişir. 

Süxurların istilik tutumu dedikdə, onu  1 

o

C qızdırmaq üçün lazım 

olan istilik miqdarı  (kkal) nəzərdə  tutulur. Vahid çəkidə  süxuru bir 

dərəcə  qızdırmaq üçün lazım olan istiliyin miqdarına xüsusi istilik 

tutumu deyilir və aşağıdakı düsturla hesablanır: 

 

)

(

o

t

t

G

Q

C

 

---