A qodiriy nomidagi

 Ribonuklein kislotalar  ( RNK) 

 

Ribonuklein kislotalar hujayraning hamma qismida uchraydi. Hujayra 

tarkibida uchraydigan RNK lar molekulasining massasi, kimyoviy tuzilishi va 

vazifasiga qarab bir-biridan farq qiluvchi bir necha xillari mavjud: 

 

1. Hujayradagi RNKning 65-80% ga yaqinini ribosom RNK (r-RNK) tashkil 

qiladi. Mazkur RNK hujayraning maxsus organoidi ribosomalarda to`plangan. Ular 

tarkibida bir-biridan farq qiladigan r-RNK turlari -5S, 8S, 28S  lar aniqlangan. 

Ularning molekulyar massasi 1,5-2 mln ga teng va 4000-6000 mononukleotid 

qoldig`idan tashkil topgan. R-RNK hujayrada oqsillar bilan birikib, 

ribonukleoproteid zarrachalarini tashkil qiladi. Ribosom RNKlar oqsil sintezlovchi 

organoidlarning strukturasini tashkil qilishda ishtirok etadilar. Ribosom 

RNKlardan (28S,  18S va 5S) ayrimlari yadrochada joylashadi. Ribosom RNK 2-

10% ni yadrodagi geterogen  yadroli (g-ya RNK) RNK tashkil qilib, ular m-RNK 

ning dastlabki shakllanishida ishtirok etishi aniqlangan. 

 

Oqsil biosintezining asosiy mexanizmi ribosomalarda sodir bo`ladi. 

Ribosomalar oqsil va RNK dan tashkil topgan ribonukleoproteid (RNP) 

zarrachalaridir.  Hujayrada ularning soni 10

4

  (prokariot) dan 10

6

  (eukariot)gacha 

bo`ladi. Ribosomalar asosan tsitoplazma, yadrocha, mitoxondriy xloroplastlarda 

uchraydi. Ular ikkita subbirliklardan tashkil topgan. Hajmi va molekulyar massasi 

bo`yicha ribosomalar uch guruhga bo`linadi: 1. 70S ribosom prokariotlarga tegishli 

bo`lib, 30S va 50S subbirliklardan tashkil topgan.  2. 80S ribosom eukariotlarga 

tegishli bo`lib, 40S va 60S birliklardan tashkil topgan. 3. mitoxondriya va 

xloroplastlar ribosomi bo`lib, 70S ni tashkil qiladi. 

 

80S ribosomning kichik birligi bir molekula RNK (18S) va 33 xil oqsil 

molekulasidan tashkil topgan. Katta  birlikda esa, uch xil RNK (5S, 8S, 28S) va 50 

ga yaqin oqsil molekulasidan iborat. Ribosoma oqsillari ribosomaning strukturasini 

---

36 

 

mustahkamlashda va fermentativ vazifani bajarishda ishtirok etadilar. Ribosomada 

kichik va katta birliklar o`zaro magniy ionlari orqali bog`lanadilar. Ribosomada 

ikkita jo`yak (ariqcha) bo`lib, biri  m-RNK ni bog`lashda, ikkinchisi esa polipeptid 

zanjirini uzaytirishda hizmat qiladi. Bulardan tashqari, ribosomada ikkita markaz 

joylashgan. Birini aminoatsil (A-markaz), ikkinchisi peptidil (P-markaz) bo`lib, 

ular oqsil sintezini amalga oshirishda xizmat qiladi. 

 

2. RNK ning ikkinchi guruhi transport RNK (t-RNK) deb ataladi. Bu 

umumiy RNKning 10-15% ini tashkil etadi. Uning 60 dan ortiq turi ma'lum. 

Ularning tarkibida 75-90 ta nukleotid qoldig`i bo`lib, molekulyar massasi 25000-

30000 ga teng. Ular oqsil sintezida aminokislotalarni ribosomaga yetkazadi. 

Hujayrada har bir aminokislota uchun bir, ikki yoki ko`proq t-RNK to`g`ri keladi. 

T-RNK lar qanday aminokislotalarni tashilishiga qarab t-RNK

val

, t-RNK

ley

  va 

hokazo shaklida yoziladi. Uning umumiy tasviri "beda bargi"ni eslatadi (5-rasm) 

 

5-rasm.     t-RNK molekulasining beda bargi modeli. 

 

---

37 

 

 

T-RNK chizmasidan ma'lumki, uning bir tomoni G, ikkinchi uchi esa SSA 

bilan yakunlanadi. Aminokislota har doim adeninga bog`lanadi. Mazkur 

molekulaning zanjirida triplet antikadoni bo`lib, oqsil sintezida m-RNKning 

kadoniga mos kelsa, t-RNK aminokislotani ribosomaga "uzatadi". 

 

Hozirgi kunda 300 dan ortiq t-RNK larning nukleotid qatori aniqlangan. 

Molekula tarkibida purin va pirimidin azot asoslarining metillangan hosilalari 

uchraydi. Minor komponentlarga yana t-RNK tarkibida digidrouridin va 

psevdouridinlar kiradi. T-RNK birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi strukturaga 

ega. 

 

3. RNK ning uchinchi turi informatsion RNK (i-RNK) yoki vositachi m-

RNK (mesenjer) deb ataladi. RNK ning bu turi umumiy RNK ning 5% ini tashkil 

etadi. U ham sitoplazmada va yadroda uchrab, nukleotid tarkibi bo`yicha DNK 

molekulasini muayyan bir qism nukleotidlarning nusxasi hisoblanadi. Bu RNK 

DNK molekulasidagi axborotni oqsil sintezlaydigan orgonoid-ribosomalarga olib 

boradi. I-RNKning molekulyar massasi bir millionga yaqin bo`lib, ularning 

nukleotid tarkibi sintezlanayotgan oqsilning molekulyar og`irligiga qarab har xil 

bo`ladi. I-RNK ning sintezlanishi yadroda boshlanib, so`ng sitoplazmaga o`tib 

ribosomaga o`rnashadi va oqsil sintezida qolip  

(matritsa) rolini bajaradi.  

 

Informatsiya RNK bir necha qismlardan tashkil topib, uning informativ 

qismi oqsil sintezida matritsa vazifasini bajaradi. Informativ bo`lmagan qismi 

poliadenin fragmentlaridan tashkil topgan (50-400 nukleotid qoldig`idan iborat). I-

RNK molekulasidagi poli A yonida 30 nukleotiddan tashkil topgan aktseptor qismi 

bo`lib, u ribosoma bilan bog`lanishda ishtirok etadi. Molekulaning 5

/

  oxirida 

alohida struktura bo`lib, uni KEP (inglizcha cap-qalpoq) deb ataladi. U 7-metil 

guanozintrifosfat bo`lib, RNKni ferment ta'siridan saqlab, translyatsiyada ishtirok 

etadi. I-RNK molekulasidagi noinformativ qismi, molekulani bir me'yorda turishini 

ta'minlaydi. Informatsiya RNKning sintezi yadrodan boshlanib, sitoplazmada 

yakunlanishiga "protssesing", ya'ni RNK ning yetilish jarayoni deyiladi. 

---

38 

 

 

Viruslar RNKsi alohida guruhni tashkil etadi. U birinchi navbatda vazifasi 

jihatidan hujayralar RNKsidan farq qiladi. Ularni genetik RNK deb ham ataladi. 

Uning molekulyar massasi katta bo`lib, 10

6

-10

7

 atrofida bo`ladi.