A qodiriy nomidagi

 

DNK ning uchlamchi strukturasi 

 

Ikki spiralli DNK molekulasi har qanday organizmda zich holda joylashib 

uch o`lchovli murakkab strukturani hosil qilishi mumkin. Prokariot organizmlarda 

ikki zanjirli DNKning kovalentli tutashtirilgan aylana shaklidagisi chap  

---

33 

 

 

3-rasm. Qo`sh spiralning A va B chizmasi 

 

superspiral holatidagi ko`rinishi uning uchlamchi strukturasini yaratadi. DNK ning 

superspiralizatsiyasi nihoyatda katta bo`lgan molekulani kichik hajmdagi 

hujayraga joylanishini ta'minlaydi. E coli DNK sining uzunligi 1 mm, hujayrasi esa 

5 mkm dan oshmaydi. DNKning  superspiralizatsiyasi zanjirning ajralishini, 

replikatsiya jarayonining dastlabki bosqichini tezlashtirishda va transkripsiyani 

boshlash uchun zarur omil hisoblanadi (4-rasm). 

---

34 

 

 

DNK ning uchlamchi strukturasi xromosomadagi oqsil bilan kompleks holda 

shakllanadi. 

 

4-rasm.    Qo`sh spiralli DNK shakllari 

1-chiziqli struktura; 2-aylana shakldagi DNK;  

3-halqali superspiral; 4-ixcham o`ralgan struktura. 

 

 

Ayrim viruslar, mitoxondriya, xloroplastlar va boshqa ob'ektlardan ajratib 

olingan tabiiy holdagi DNK aksariyat, qo`sh spiralli zanjir alohida qismlari 

bo`yicha superspiral holda joylashadi. 

 

Xromosomadagi giston xilidagi oqsillar asosli hossaga ega bo`lib, DNK dagi 

kislotali guruhlar bilan ion bog`lari va qo`shimcha ta'sirlar yordamida bog`lanib, 

xromatinni hosil qiladi. 

Xromatin va xromasomada DNK superspirallangan holatida bo`lib, bir 

necha  

bosqichli superspirallanishni kuzatish mumkin. Birinchi bosqichda 

xromatinda DNK o`ta zich, bir-biriga o`ralgan, ixcham shaklda bo`ladi. DNK 

molekulasining 200 nukleotid  masofasi giston oqsili bilan qoplangan matinning 

birligi-nukleosomani tashkil qiladi. Dezoksiribonukleoproteid tasmasi o`z 

---

35 

 

navbatida ikkinchi tartibli spiralni hosil qiladi. Ko`rsatilgan birliklar 5, 10, 13 va 

50  nm larda qaytariladi. Xromosomadagi gistonlar spiralning ichki qismida 

joylashadilar. DNKning superspiral holatidan oddiy holatga va aksincha bo`lishi 

topoizomeraza fermentlari ishtirokida sodir bo`ladi.