A qodiriy nomidagi

Nukleozid va nukleotidlar 

 

Azot asoslarini pentozalar bilan birikmasini nukleozidlar deyiladi. Nuklein 

kislotalardan ajratilgan nukleozidlar N-glikozidlardir. Nukleozid tarkibida  D-

riboza bo`lsa ribonukleozidlar, agar dezoksiriboza uchrasa, 

dezoksiribonukleozidlar deb ataladi. Nukleozidlar purindagi N

9

, pirimidindagi N

1

 

atomlariga pentozalar  

β

-konfiguratsiyali glikozid bog`lari orqali bog`lanadi. 

Ularning nomlanishi tarkibidagi getrosiklik azotli asoslardan kelib chiqadi (1-

jadval). Misol tariqasida, ikki xil nomdagi nukleozidni keltiramiz: 

 

 

 

 

---

25 

 

Nukleozidlarning to`liq va qisqartirilgan nomlari 

 

 

 

 

 

 

1-jadval 

Asoslar 

Ribonukleozid 

qisqargan 

belgisi 

Dezoksiribonukleozid 

qisqargan 

belgisi

 

Adenin 

Adenozin 

A 

Dezoksiadenozin 

dA 

Guanin 

Guanozin 

G 

Dezoksiguanozin 

dG 

Sitozin 

Sitidin 

S 

Dezoksisitidin 

dS 

Timin 

Timidin 

T 

Dezoksitimidin 

dT 

Uratsil 

Uridin 

U 

- 

- 

 

Nukleotidlar nukleozidlarning monofosforli efirlaridir. Ular nuklein 

kislotalarning monomeri hisoblanadi. Ularning tarkibida azotli asoslar (purin va 

pirimidin),  uglevod komponentlari (riboza va dezoksiriboza)  va fosfor kislotalari 

bo`ladi. 

 

Ribonukleotidlarda fosfor kislotasi ribozaning 2

/

, 3

/

  va  5

/

    atomlariga 

bog`lanishi mumkin. 

 

 

 

Dezoksiribonukleotidlarda fosfor kislotasining qoldig`i dezoksiribozaning 3

/

 

va 5

/

 uglerod atomlari orqali bog`lanadilar. 

 

Nuklein kislotalarning qoldiqlari mononukleotidlar bo`lib, ular ikki xil 

bo`lishlari mumkin. RNK ning mononukleotidlari: adenozin-3

/

  -  va 5

/

  -fosfatlar 

(adenil kislota), guanozin-3

/

  -  va 5

/

  -  fosfatlar (guanil kislota), sitidin-3

/

  va 5

/

  - 

fosfatlar (sitidil kislota), uridin -3

/

 - va 5

/

- fosfatlar (uridil kislota). 

 

DNKning mononukleotidlari: 2

/

-dezoksiadenozin  -3

/

-va 5

/

-  fosfatlar 

(dezoksiadenil kislota), 2

/

 dezoksiguanozin-3

/

 -5

/

 - fosfatlar (dezoksiguanil kislota), 

2

/

dezoksitimidin -3

/

 va 5

/

 - fosfatlar (dezoksitimidil kislota), 2

/

 dezoksisitidin-3

/

 va 

5

/

 fosfatlar (dezoksisitidil kislota). 

---

26 

 

 

Monofosfatlarda fosfat atomi uglerodning 5

/

atomiga bog`langan bo`lsa 

ularni AMF, GMF, dAMF lar deb ataladi. 

 

Nukleozidmonofosfatlardan tashqari, tirik organizmlarda nukleoziddifosfat  

va  nukleozidtrifosfatlar uchraydi: 

 

Nukleoziddifosfat va nukleotidtrifosfat tarkibidagi fosfat kislotalari  bir-

birlari bilan yuqori potensial energiyaga ega bo`lgan angidrid bog`lari orqali 

bog`lanib, ularni makroerglar deb ataladi. Makroergli ribonukleotidtrifosfatlar 

RNK va DNKlarning biosintezida dastlabki substrat hisoblanadi. 

 

Hujayra metabolizmida ATF markaziy o`rin egallab oksidlanishi, substratli 

va fotosintetik fosforlanish reaksiyalarining mahsuli bo`lib, organizmda 

akkumulyatorlik vazifasini o`taydi. Har qanday biologik jarayonlarda  energiya 

manbai sifatida ATF hizmat qiladi. ATF dan tashqari bo`lgan trifosfatlar ham 

muayyan biologik vazifalarni bajaradilar. Jumladan, GTF oqsilning 

translyatsiyasida, UTF uglevodlar sintezida va STF esa glitserofosfolipidlar 

biosintezida ishtirok etadilar. 

 

Nukleotidlarning molekulyar og`irligi 330 ga teng. Bakteriofagdagi nuklein 

kislotasining molekulyar massasi 1,9

.

10

6

  Da. Demak, tarkibida 5760 nukleotid 

qoldig`i bor (900000:330). 

Hujayrada oddiy nukleotidlardan tashqari yana siklik -3

/

,5

/

 -adenil va siklik 

3

/

,5

/

 guanil kislotalar ham uchraydi: 

---

27 

 

 

 

Siklik nukleotidlar biologik faol moddalar bo`lib, hujayraga tashqaridan 

keladigan habarlar (gormon, neyromediator va boshqa) uchun vositachilik rolini 

bajaradilar. Ular siklaza fermentlari yordamida sintezlanib, faolliklari esa har xil 

effektorlar, jumladan, gormonlar orqali boshqariladi.