A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
466
467 tovlanmıĢ çillədən toxunan qanovuzun hər qələməyi 12 mərrədən, "lingə", baĢqa sözlə, 2 teldən tovlanmıĢ qanovuzun çilləsi isə 8 mərrədən ibarət hazırlanırdı. ġərbaflıq sənətində bu bir "bəstan iĢ" sayılırdı. Bu halda qanovuzun çeĢidlərinin hamısında qələməklərin sayı sabit (10 ədəd) qalırdı. Kəraçi çilləni Ģərbafdan alarkən onun hansı məqsəd üçün istifadə olunacağı barədə xəbərdar edilirdi. Ġpək parçaların bir qismi "taxta-micə" texnikası ilə toxunduğundan onların çilləsində əsas qələməklərlə yanaĢı, məmulatın naxıĢ dekorunu əmələ gətirən müxtəlif rəngli ipək telləri sarınmıĢ yardımçı qələmçələr də iĢlənirdi. Bir bəstan iĢin çillə tellərini nirə-Ģanaya düzmək üçün "iĢ" tərraha verilirdi. Çillə telləri müəyyən qaydada, əvvəlcə nirə linkələrindən, sonra isə qoĢa halda Ģana dəndələrinin arasından keçirilirdi [242]. ġərbaflıq sənətində bu əməliyyat "iĢin tutulması" adlanırdı (XXXIV tablo). ġərbaf nirə-Ģanaya tutulmuĢ iĢi tərrahdan geri alandan sonra onu kargər və pəs- təkarın köməyi ilə dəzgaha qoĢdurub, "arĢınnüma" və ya "ədədi" olmaqla, müvafiq ipək məmulatı toxutdururdu. Xam ipəkdən hazırlanan məmulat növləri (mov, darayı, atlaz, qanovuz, tafta, çarĢab, kəlağayı və s.) bir qayda olaraq mütəhərrik ipək dəzgahlarında toxunurdu. Böyük təkamül yolu keçmiĢ mütəhərrik Ģərbaf dəzgahlarının bəzi nümunələri (yezdimo, dördayaq, kəlağayı dəzgahi) zəmanəmizədək gəlib çatmıĢdır.
468
469 Nirə-Ģana sisteminə malik olan ipək dəzgahlarının tipik növü yezdimo olmuĢ- dur. Dəzgah karxananın döĢəməsində qazılmıĢ "paçal" adlanan xüsusi çala üzərində qurulurdu. Yezdimonun mütəhərrik hissəsi iki cüt nirə, bir çüt təpkən, məkik, nəvərd və
və ulama ağacından, qolların üzərində köndələn dayanan peĢənək adlanan asqı ağacından, təpkən künəsi və yezbənddən ibarət idi. Çillə telləri düzülmüĢ nirələr 4 cüt xırda və 4 ədəd iri külkə-bağara vasitəsilə peĢənəkdən asılırdı. Nirələrin alt qolları bir cüt şüftir vasitəsilə təpkən taylarına birləĢirdi. Yezdimo kompleksinə daha bir sıra yardımçı ləvazimat (qaç-qaç, xərək, çarpaz qarğıları, mumal ağacı, kan çubuğu, karvankeş, mətid, pəlkeş, nümnümə və s.) daxil idi. Çillənin dəzgaha quraĢdırılması, baĢqa sözlə, "iĢin bara çəkilməsi" əməliy- yatını kargər, adətən, pəstəkarla köməkli görürdü. Çillə tellərinin nirə və Ģanadan iliĢmədən keçməsini təmin etmək üçün pəstə- kar onun üzərinə əvvəlcə "Ģü" adlanan yapıĢqan məhlulu piləyir, sonra isə mumal ağacı vasitəsilə arı mumu sürtürdü [243]. Bunun sayəsində çillə tellərinin sürüĢkənliyi artırdı.
470 DolaĢıq düĢmüĢ çillə tellərini açıb nizamlamaq üçün pəstəkar baĢ və Ģəhadət bar- mağının ucu ilə tellərin müəyyən qismini tutub ehmalca dartır və qəflətən buraxırdı. "Pəzvurma", yaxud "dükçatma" adlanan bu əməliyyat nəticəsində çillə telləri nizama düĢürdü. Toxuma prosesində sınmıĢ tellər çitrə (ağac yapıĢqanı) və pürüz (ipək qırıntısı) vasitəsilə uc-uca calanıb öz yerinə salınırdı. Pəstəkarın icra etdiyi bu əməliyyat "pürüzləmə" adlanırdı. Ġpək parça istehsalının həlledici mərhələsi "putatma" adlanan toxuma prose- sindən ibarət idi. Bu iĢlə bilavasitə kargər, bəzən isə Ģərbaf özü məĢğul olurdu. Bunun üçün Ģərbaf özü, yaxud kargər dəzgahın oturacağında əyləĢib təpkən vasitəsilə nirələri endirib-qaldırdıqca çillə çarpazlarının alt və üst tayları aralanıb "ağız açırdı". Bu anda o, məkiyi sağ əli ilə sola və ya əksinə ötürməklə, lülədən çözələnib açılan ara ipəyini çarpaz taydarının arasına salır və dəftin vasitəsilə vurub qabağa gətirirdi. Sonra sağ ayağını basmaqla, növbəti nirə lingələrini aĢağı endirib, çillə taylarına yenə də "ağız" açdırırdı. Bu dəfə o məkiyi sol əli ilə sağa atır və ara ipəyi növbəti çarpazın ağzına düĢən kimi dəftini özülə tərəf dartmaqla ipək telini əvvəlkinin yanına sıxlaĢdırırdı. Bu qayda ilə putatma, yəni toxuma əməliyyatı davam etdirilərdi. Çillə telləri müəyyən qədər toxunandan sonra pəlkeĢ vasitəsilə nəvərd fırladılaraq hazır hissə ona dolanırdı. Parçanın toxunmuĢ hissəsi nəvərdə xeyli dolandıqda kargərin iĢləməsinə mane olurdu. Ona görə də parçanın hazır hissəsi kəsilib götürülürdü. Dəzgah yenidən nizamlanandan sonra toxuma əməliyyatı öz qaydası ilə davam etdirilərək, 150-200 m uzunluğunda olan bir "bəstən iĢ"in çilləsi tamam toxunub baĢa çatdırılırdı. TĠKMƏ SƏNƏTĠ
Qədim ənənələrə malik olan Azərbaycan tikmə sənətinin təsvir vasitəsi olduqca zəngin və rəngarəngdir. Buraya müxtəlif növ sap, parça, muncuq, pilək və s. bədii materiallar daxildir. Tikmə sənətində ən çox rəngli ipək saplar iĢlədilir. Lakin keçmiĢdə bu məqsədlə qızıl və gümüĢdən kəsilmiĢ incə tellərdən, ağac qabığı və fil sümüyündən hazırlanmıĢ lövhəciklərdən, metal piləklərdən hətta qiymətli daĢ-qaĢdan da geniĢ istifadə edilmiĢdir. Tikmə sənəti əsrlər boyu qadınların sevimli məĢğuliyyəti olmuĢdur. Yalnız xırda əmtəə istehsalı səviyyəsinə yüksələndən sonra onunla kiĢilər də məĢğul olmağa baĢlamıĢdır. Azərbaycan tikmələri barədə məlumata IX-XI əsr ərəb müəlliflərinin [244] və klassik Ģairlərin (Nizami, Füzuli) əsərlərində rast gəlirik. Yüklə 7,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|