A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
55 XIX əsrin 30-cu illərində müstəmləkə əsarətinə və feodal istismarına qarĢı üsyanlar çarizmi məcbur etdi ki, Azərbaycanda və bütövlükdə Cənubi Qafqazda idarəçilik sistemində dəyiĢikliklər etsin. Qafqaz caniĢinliyinin yaradılması, yerli hakim zümrənin hüquq və imtiyazlarının bərpa edilməsi Qafqaz diyarında Rusiyanın mövqeyini möhkəmlətdi.
XIX əsrin ortalarında ġimali Azərbaycanın təsərrüfat həyatında bir sıra dəyi- Ģikliklər baĢ verdi. Cənubi Azərbaycanla və bütövlükdə müsəlman ġərqi ilə əsrlər boyu qərarlaĢmıĢ iqtisadi əlaqələr zorakılıqla qırıldı, Qafqazın digər bölgələri və Mərkəzi Rusiya ilə əlaqələrin isə geniĢləndirilməsinə baĢlandı. Bakı-Tiflis poçt yolunun abadlaĢdırılması, Kür çayında və Xəzər dənizində gəmiçiliyin inkiĢaf etdirilməsi, Xəzər sahilini Qara dəniz sahili ilə birləĢdirən və Cənubi Qafqazın mərkəzindən keçən dəmir yolu çəkilməsi sahəsində addımlar atıldı [102]. Taxıl məhsulları istehsalı artdı, ipəkçilik, qızılboya istehsalı sürətlə inkiĢaf etməyə baĢladı. Yerli əhalinin əsas məĢğuliyyət sahələrindən biri olan maldarlıqda da canlanma baĢ verirdi. Mal-qara, davar, at saxlanması sürətlə geniĢlənirdi. Xüsusən Qarabağ atlarının sayı artmaqda idi. Onun Ģöhrəti çox-çox uzaqlara yayılırdı [103]. Sənətkarlığın, sənaye məhsulu istehsalının inkiĢafında da xeyli irəliləyiĢ baĢ verdi. 1829-cu ildə ġəkidə Xanabad ipək
56 manufakturasının, 1855-ci ildə Gədəbəy misəritmə zavodunun, sonrakı dövrdə neft emalı zavodlarının, fabriklərin açılması kapitalist sənayesinin yarandığını göstərirdi. XIX əsrin birinci yarısında Azərbaycanda mədəniyyət sahəsində də mühüm yeniliklər baĢ verdi. 30-cu illərdə çarizmin ruslaĢdırma siyasətinə uyğun olaraq ġuĢada, ġəkidə, Bakıda, Gəncədə, Naxçıvanda və ġamaxıda rus dilində təhsil verən qəza məktəbləri açıldı. Bu məktəblərdə kitabxanalar yaradıldı. Azərbaycan türkcəsini tədris etmək üçün dərsliklər tərtib edilməsinə baĢlandı. Mirzə Kazım bəyin 1839- cu ildə nəĢr etdirdiyi "Türk-tatar dilinin qrammatikası" əsəri Rusiya Elmlər Akademiyasının mükafatına layiq görüldü. Həmin dövrdə Kazan və Peterburq universitetlərində dərs deyən azərbaycanlı alimlər: Mirzə Cəfər TopçubaĢov və Mirzə Kazım bəy Rusiyada ĢərqĢünaslıq elminin yaranması və inkiĢafında görkəmli rol oynadılar. Azərbaycan tarixinin öyrənilməsinə A.Bakıxanov, M.Adıgözəl bəy, M.Camal, Ə.CavanĢir, K.Fateh və b. əsərləri qiymətli töhfə oldu. Azərbaycan ədəbiyyatının inkiĢafında M.ġ.Vazeh, Q.Zakir və Ġ.QutqaĢınlının böyük xidmətləri oldu. Xüsusən M.F.Axundzadə öz ölməz komediyaları ilə Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində yeni səhifə açdı. Bu dövrdə aĢıq yaradıcılığı, musiqi və təsviri sənətin inkiĢafında da ciddi uğurlar qazanıldı. Rusiyada XIX əsrin 60-70-ci illərində təhkimçilik hüququnun ləğv edilməsi, yerli idarəçilik, məhkəmə və Ģəhər islahatlarının keçirilməsi mərkəzi quberniyalarla yanaĢı, milli ucqarlarda da kapitalizmin inkiĢafına təkan verdi. Azərbaycanda 1870-ci il kəndi islahatı kənd təsərrüfatında kapitalistcəsinə yenilikləri sürətləndirdi. Satlıq taxıl istehsalı XIX əsrin son onilliklərində 2-2,5 dəfə artdı, texniki bitkilər: pambıq, tütün əkinləri geniĢləndirildi, üzümçülük Gəncə, ġuĢa, ġamaxı və Göyçay qəzalarında mühüm yer tutmağa baĢladı [104]. Təkmil alətlərin və muzdlu iĢçi qüvvəsinin tətbiqi geniĢ miqyas aldı. XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda neft sənayesi və onunla bağlı olan mexaniki istehsal, gəmi təmiri və kükürd turĢusu sahələri sürətlə inkiĢaf etməyə baĢladı. Bakı dünyanın ən böyük neft istehsalı mərkəzinə çevrildi. Bu dövrdə həmçinin yeni, qabaqcıl texniki avadanlıqla təchiz edilmiĢ misəritmə, pambıqtəmizləmə, Ģərab, konyak, biyankökü emalı zavodları, ipəksarıma, toxuculuq, tütün fabrikləri iĢə salındı. Əsrin sonunda Azərbaycan sənaye məhsulu istehsalının həcminə və bu sahədə çalıĢanların sayına görə Rusiya imperiyasının mərkəzi bölgələri ilə bərabər səviyyədə dururdu [105]. XIX əsrin son onilliklərində nəqliyyat və rabitə sahəsində də çox əhəmiyyətli dəyiĢikliklər baĢ verdi. 1883-cü ildə Bakı-Tiflis dəmir yolunun çəkilməsi Azərbaycanın sənaye və kənd təsərrüfatı məhsullarını daha öncə inĢa edilmiĢ Tiflis-Poti dəmir yolu xətti ilə birlikdə sabit, davamlı, həm də böyük həcmdə Qara dəniz limanlarına və oradan da Mərkəzi Rusiyaya və Qərbi Avropaya göndərməyə Ģərait yaratdı. 1900-cü ildə Bakı-Dərbənd dəmir yolunun iĢə salınması isə Azərbaycanın və bütün Cənubi Qafqazın Ümumrusiya bazarı ilə birbaĢa əlaqə yaratmasına imkan verdi. Dəmir yolu stansiyalarından qəza mərkəzlərinə
57 ĢoseləĢdirilmiĢ yollar çəkilməsi isə Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələri arasında iqtisadi-ticarət əlaqələrinin inkiĢafına müsbət təsir etdi [106].
Bu dövrdə Azərbaycan həm də nəqliyyat və yük daĢımaları üzrə çox mühüm yeniliklərin ilk dəfə tətbiq olunduğu ölkə idi. 1878-ci ildə dünyada ilk dəfə Xəzər dənizində neft məhsullarının xüsusi gəmi-tankerlə daĢınmasına baĢlandı, Avropada ilk dəfə neftin boru kəmərilə nəql edilməsi həmin il inĢa edilmiĢ Bala-xanı - Qara Ģəhər neft kəməri vasitəsilə həyata keçirildi. 1880-ci ildə istifadəyə verilmiĢ Bakı-Sabunçu- Suraxanı dəmir yolu xəttində dünyada ilk dəfə parovoz neft yanacağı ilə hərəkətə gətirildi, xüsusi neftdaĢıyan yük vaqonları - vaqon-sisternlər tətbiq edildi [107]. 1868- ci ildə Bakı-Tiflis teleqraf xəttinin çəkilməsi, 1886-cı ildə Bakı Ģəhərində mərkəzləĢdirilmiĢ telefon stansiyasının iĢə salınması ilə ölkəmizdə müasir rabitə vasitələrindən istifadəyə baĢlandı.
XIX əsrin son onilliklərində kapitalizmin inkiĢafı ilə əlaqədar yeni sosial təbəqələrin-milli burjuaziya və fəhlələrin formalaĢması sürətləndi. Milli oyanıĢ baĢ verdi. Ədəbiyyatda, mətbuatda millət, türk milləti, Azərbaycan milləti ifadələri iĢlədilməyə baĢlandı. M.F.Axundzadə, H.Zərdabi, Ə.Ağayev, Ə.TopçubaĢov, Ə.Hüseynzadə kimi görkəmli xadimlər öz əsərləri, ictimai fəaliyyətləri ilə milli inkiĢafa çox böyük töhfələr verdilər. Böyük xeyriyyəçi, millət atası Hacı Zeynalabdin Tağıyev xalqın maariflənməsi, gənclərin yüksək təhsil alması, mədəniyyətin inkiĢafı üçün misilsiz xidmətlər göstərdi.
Bu dövrdə kapitalist istismarının güclənməsinə qarĢı fəhlə çıxıĢları - tətil mübarizəsi baĢlandı. Qəzalarda isə feodal zülmünə, çarizmin milli-müstəmləkəçilik siyasətinə qarĢı kəndli çıxıĢları geniĢ miqyas aldı. Qaçaq Nəbi, Qaçaq Kərəm kimi xalq intiqamçıları ümumxalq məhəbbəti qazandılar.
XIX əsrin ikinci yarısında mədəniyyətin inkiĢafında çox mühüm irəliləyiĢlər baĢ verdi. Ġlk orta məktəblər - gimnaziyalar yaradıldı, sadə xalqın övladlarının dünyəvi təhsil almasına imkan verən ibtidai kənd məktəbləri, üsuli-cədid məktəbləri açıldı. Ġlk kütləvi kitabxanalar, qiraətxanalar təĢkil edildi. Milli mətbuatın, milli teatrın əsası qoyuldu. N.Vəzirov, Ə.Haqverdiyev, N.Nərimanovun, C.Məmmədquluzadənin əsərləri Yüklə 7,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|