A. V. Mavlonov

Tabiiy gazlar komponentlarining standart sharoitdagi (0,1 MPa va 20⁰S haroratdagi) asosiy xossalari

Xossalari	Belgi- lar	SN4	S2N6	S3N8	S4N10	S4N10	S5N12	S5N12	S5N14	S7 N16	N2	S02	H2S
Molekulyar massasi	M	16,04	30,07	44 10	58,12	58,12	72,15	72,15	86,17	100,2	28,02	44,01	34,02
1 kg gazning hajmi, m	22,4	1,40	0,74	0,508	0,385	0,385	0,310	0,310	0,262	0,223	0,799	0,509	0,658
Xavoga nisba- tan zichligi	M 28,97	0,554	1,038	1,522	2,006	2,006	2,490	2,490	2,974	3,499	0,967	1,514	1,173
1m^3 gazning massasi, kg	M 22,4	0,714	1,35	1,97	2,85	2?85	3,22	3,22	3,81	4,48	1,25	1,964	1,517
Kritik bosim MPa	22A	4,58	4,86	4,34	3,82	3,57	3,28	3,30	2,96	2,70	3,46	7,50	8,89
Kritik harorat, MPa	Tkd	191	305	370	407	425	461	470	508	540	124,4	304,1	373,4

2-jadval.

Ba’zi konlar gazlarining komnonent tarkibi

Kon	SN4	S2N6	S3N8	S4N10	S5 yuqorilari
Gaz (quruq gaz)	97,2	1,3	0,9	0,47	0,13
Vuktil (gazokondensat koni)	71,8	8,7	3,9	2,8	12,8
Muxanovo (yg’ldosh gaz)	32,1	20,2	23,6	10,6	13,5

Ideal gazlar uchun bu holat Mevdeleev-Klapeyron tenglamasi bilan belgilanadi:

RV_P = N R T,

bu erda: R - bosim, V_p - ideal gazning hajmi, N - gazning kilomollari soni, R - gazning universal barqarorligi, T- harorat.

Tabiiy gazlar ideal gazlar qonuniga bg’ysunmaydilar. SHuning uchun yuqoridagi tenglama quyidagi kg’rinishda beriladi:

RV_P =Z N R T,

bu erda: Z - g’ta siqiluvchanlik koeffitsientidir.

U bosim va haroratga bog’liq bg’lib, real gazlarning ideal gazlar qonunidan cheklanishini kg’rsatadi.
G’ta siqiluvchanlik koeffitsienti Z bir xil sharoitdagi real gaz hajmining ideal gaz hajmiga nisbatidir.
Z=V/V_p

Bu kg’rsatkich laboratoriya sharoitlarida aniqlanadi. Amalda esa uni aniqlash uchun G.Braun chizmasidan foydalaniladi.

Bir komponetli gaz g’zgarmas haroratda har xil bosimlarda uch xil holatda bg’lishi mumkin. Kritik harorat vaqtida biz bosimni har qancha oshirsak ham, gaz suyuqlikka aylanmaydi, demak bunday holatda suyuqlik va gazning g’rtasida farq bg’lmaydi. Tabiiy gaz kg’p komponentli sistema bg’lgani uchun unnng har bir komponentiga kritik holatlarni topish imkoniyati ishni juda murakkablashtiradi. SHuning uchun Z koeffitsientini topish vaqtida g’rtacha kritik kg’rsatkich aniqlanadi. Buni soxta kritik nuqta deb ataladi.

R_s.kr. ⁼ R_kri X_i,

bu erda: P_kr va T_kr i nchi komponentning;
T_s.kr = T_kri X_i, kritik bosimi va harorati (1- jadvalni qarang);
x_i - 1 nchi komponentning aralashmadagi ulushi (I ning bg’lagi bilan g’lchanadi).
Braun chizmasidan foydalanish uchun soxta kritik bosim yoki haroratni tabiiy sharoitga keltirish kerak. Keltirilgan bosim yoki haroratni tabiiy sharoitga keltirish kerak.
Keltirilgan bosim yoki haroratni tabiiy sharoitga keltirish kerak. Keltirilgan bosim yoki harorat quyidagicha topiladi:

R_k = R/R_s.kr.

T_k= T/T_s.kr. ,

bu erda R va T Z aniqlanishi lozim bg’lgan bosim va harorat.

Agar gazning tarkibi aniq bg’lmasa soxta kritik bosim va harorat grafik orqali topiladi. Bunda N₂, N₂S va SO₂ lar mavjud bg’lsa, shunga qarab tuzatish kiritiladn. Agar ularning miqdori 15 % dan ortiq bg’lsa, bu grafikdan foydalanish tavsiya etilmaydi.
G’ta siqiluvchanlik koeffitsientidan qatlamdagi gaz zahiralarini hisoblashda va umuman qatlamdagi bosim va haroratning g’zgarishini chamalashda va boshqa masalalarni hal qilishda foydalaniladi.
Gazlar orasida suv bug’larining mavjudligi gazlar bilan suvlarning doimo birgalikda qatlam muhitida bg’lishligidir. Gazlardagi suv bug’larining miqdori harorat, bosim va ularning tarkibiga bog’liq. Tarkibida mavjud suv bug’larining g’sha gazlarda bg’lishi mumkin bg’lgan eng kg’p bug’ mikdoriga nisbati gazning nisbiy namlik deb ataladi. U birning bg’laklari yoki foiz kg’rinishida ifodalanadi. Hajm yoki massa birligida mavjud bg’lgan suv bug’larinnng miqdori absolyut namlikgacha borishi mumkin.
Gaz gidratlari - ma’lum bir sharoitlardagi bosim va haroratda gazlar molekulalari hosil qilgan kristall panjarasi orasiga vodorod tufayli suv molekulalari ham kirib qolganda hosil bg’ladigan va ba’zan shunday uyumlar hosil qiladigan tg’planmadir. Bunday hollarda suvning solishtirma hajmi 1,26 - 1,32 sm³/g ga etishi mumkin, muzning solishtirma hajmi esa 1,09 sm³/g ga tengdir. Demak, gidratning elementar bg’lagi gaz va suvdan iboratdir. Gidrat holatida 1 hajmli suv 70-300 hajm gazni g’ziga bog’lashi mumkin.
Gidratning hosil bg’lish jarayoni gazning tarkibiga, suvning holatiga hamda bosim va haroratga bog’liqdir. Gidratlarning hosil bg’lish sharoit R-T munosabati bilan kg’rsatilgan. Kg’rsatilgan bosim sharoitida haroratni oshirish yoki g’sha haroratda bosimni oshishi yoki pasaytirish gidratning gaz va suvga ajralishiga olib keladi. Ba’zi gazlar gidratining zichligi 0,8-1,8 g/sm³ orasida g’zgaradi, tabiiy gazlarniki esa 0,8-1,1 g/sm³ atrofidadir.