A. V. Mavlonov

3.13. Qatlam suvlarining kimyoviy turkumlanishi

Suvlarning kimyoviy tarkibi tg’g’risida gap ketganda unda erigan hamma moddalar tushuniladi. Er osti suvlarining kimyoviy turkumi tg’g’risida ishlagan kg’pgina mutaxassislarning qator ishlari mavjud. Lekin shular orasida V.A.Sulinning turkumi keng tan olinganligini e’tirof etish kerak. Uning tushunchasi b¢yicha er osti suvlarini g’ziga xos konlarning mavjudligi tufayli tg’rtta turga bg’lish mumkin (3-rasm).

Ma’lum anion yoki kationlarning kg’p - ozligiga qarab turlar g’z navbatida turkumlarga, turkumlar zsa kichik turkumchalarga bg’linishi mumkin. Turkumlashning asosi qilib, uchta koeffitsient olinadi (% ekv): rNa/rCl (rNa- rCl)/rSO₄, (rCl-rNa)/rMg,
Bu erda r belgisi ionlar ekvivalent formada ifodalanganligini bildiradi.
SHu koeffitsentlardan foydalanib, V.A.Sulin suvlarni to’rtta turga bg’ladi, ularni genetik turlar deb ataydi. SHunday atalishga sabab, g’sha suvlarning kelib chiqishi er ostida hosil bg’lgan boyliklarning kelib chiqishiga taxminan mos keladi.
Turkumlashning chizma ifodasi 3-rasmda kg’rsatilgan. CHizmada har bir tur alohida uchburchakka tg’g’ri keladi. Koeffitsientlarning birdan biroz katta bg’lgan hollari bir turdan ikkinchi turga g’tuvchi oraliq suvlarni ifodalaydi. Har bir tur mavjud anionlarning ortiqligiga qarab 3 turkumga bg’linadi: xlorid suvlar, sulfid suvlar, gidrokarbonat suvlar. ¡zida mavjud kationlarnnng ortiqligiga qarab turkumlar turkumchalarga bg’linadi, chunonchi, natriyli, magniyli, kaltsiyli suvlar.
Turkumchalarni agar ortiq kation g’ziga g’xshagan ortiq anion bilan birlashgan holatdagina ajratish mumkin, boshqa hollarda turkumchalar ajratishlaydi.
Suvlarning fizik va kimyoviy xossalarini ¢rganish va har bir kondagi suvlarning xususiyatlari tg’g’risida aniq ma’lumotga ega bg’lish g’sha konlarni qazib chiqarish jarayonida, ular bag’ridan iloji boricha kg’proq neftni chiqarish va uning usullarini tanlashda katta ahamiyat kasb etadi.
Bundan tashqari qazib chiqarish jarayonini boshqarish va olingan suvlarni ishlatish muammolari ham kon geologi e’tiboridan chetda qolishi mumkin bg’lmagan masalalardandir.

3–rasm. Er osti suvlarining V.A.Sulin b¢yicha turkumlanishi:

Suvlarning turlari: I – sulfat-natriyli, II – gidrokarbonat-natriyli, III – xlorid-kaltsiyli, IV – xlorid-magniyli.