A vtom atik yoki avtomatlashtirilgan rejim da texnologik jarayonlarni

---

A vtom atik yoki avtomatlashtirilgan rejim da texnologik jarayonlarni 
boshqarishda axborotni yig‘ish, qayta ishlash, saqlash va foydalanishni 
tashkil qilmasdan iloji yo‘q. TJABT ning funksional vazifasi axborot 
tarkibini va yordam chi tizim lar orasidagi axborotli bogianishlarning 
xarakterini 
belgilaydi. 16.3- rasmda TJABTning axborot tarkibini ifo- 
dalovchi soddalashtirilgan sxemasi berilgan. C hizm adan ko‘rinib turibdiki, 
TJABT tarkibida boshqaruvchi yordam chi tizim , texnologik jarayon 
operatorlari va texnik vositalar bilan birgalikda ishlaydigan mustaqil 
yordam chi axborot tizimi ham bor. Texnologik jarayonning ketishi haqida 
axborot o ‘lchov o ‘zgartkichlari orqali yordamchi axborot tizimiga kiradi, u 
esa o ‘z navbatida operatorlarga va boshqaruvchi yordamchi tizimlarga 
uzatiladi. Ular o ‘zlaridagi boshqarish algoritmlari asosida tegishli boshqarish 
ta ’sirlarini ishlab chiqadi. Avtomatlashtirilgan boshqarish rejimi operatorlar 
orqali oshiriladi.
TJABT ni axborot bilan ta ’minlash muam m osi quyidagi masalalarni 
yechishga bogiiq:
1) boshqarish obyektlarini b ir xil ko‘rinishga keltirish maqsadida 
axborotning yetarli hajmini aniqlash;
2) axborotning ishonchliligini ta ’minlash va uni yechish usullarini 
isbotlash;
16.3- rasm.
TJABT ning axborot tarkibini ifodalovchi
soddalashtirilgan sxemasi.

---

3) inson — mashina tizimida axborot almashishni tashkil etishda 
vazifalarni taqsimlash;
4) axborotni yig‘ish, saqlash va berish.
Agar axborot turlari faqat bir avtomatlashtirilgan qayta ishlash tizimi 
bilan b o g ian g an b o is a , boshqarish jarayoni ratsional b o ia d i. Zarur 
b o ig a n birlamchi axborotning hajmi ko‘p emas, lekin u TJABT lar 
uchun yetarli b o ig an ikkilamchi ko‘rsatkichlar tizimi uchun kifoya boiishi 
lozim. Bu usul bir m arta yaratib va axborot massivlaridan ko‘p marotaba 
foydalanish prinsipi sifatida m a’lum; boshqacha qilib aytganda, bir marta 
qayd qilingan axborot turli boshqarish vazifalarida foydalanilishi mumkin. 
Zarur b o ig a n axborot hajmini aniqlash kerak b o ig an d a texnologik jarayon 
m atem atik ifodasining qabul qilingan tarkibini bilish lozim. Obyekt holatini 
bir xil ko‘rinishga keltirish va zarur b o ig an axborot hajmini aniqlash 
u c h u n axbo ro t statistik usu llarn i yoki hozirgi zam o n b o sh q arish
nazariyasida qoilaniladigan kuzatish va boshqarish tushunchalarini ishlatish 
asosida hal etiladi.
TJABT ning norm al ishlashi hisoblash mashinalari va boshqarish 
masalalaridan foydalanishdagi axborotning ko‘rinishiga b o g iiq . Boshqarish 
obyekti haqida EH M xotirasida saqlanayotgan birlam chi axborotning 
to ‘g ‘riligi birinchi navbatda texnologik jarayon fizik param etrlarining 
o ic h a sh xatoliklariga bogiiq.
Hozirgi paytda aniqlik masalasini hal etishda ikki yo‘nalish mavjud:
1) o ic h o v chizmalarida fizika, kimyo va boshqa fan yutuqlari asosida 
ishlab chiqilgan yuqori aniqlikka ega b o ig a n elem entlarni ishlatish, 
shuningdek, oichaydigan qurilma tavsiflarini stabillash usullari tarkibini 
mukammallashtirish;
2) tizimlar doirasida m a’lum otlar ishonchliligini oshirishga qaratilgan 
ishlarni amalga oshirish (filtrlash, ishonchlilik ustidan nazorat o ‘rnatish, 
asboblar xizmatini optimallash, modellarni to ‘g‘rilash va boshqalar).
Birinchi yo‘nalish sezilarli darajada mablag‘ va m ehnat talab qiladi. 
TJABT larda hisoblash m ashinalarining borligi ikkinchi y o ‘nalishni 
tanlashga sharoit yaratib beradi. Bunda, aniqlikni oshirish ax borot-oichov 
tizimiga yangi qurilmalar kiritish yoki xizmatdagi yangi usullarni qo ilash
hisobiga emas, balki axborotni qayta ishlovchi yangi algoritm lar hisobiga 
erishiladi. N azoratning unifikatsiyalashgan algoritmi va birlam chi axborot­
ning aniqligini tiklash usulini q o ilash keng axborot tizim ini, TJABTning 
m a iu m algoritmlarini tuzishni sezilarli darajada tezlashtiradi. Algoritmda 
avtomatlashtirilgan nazoratni q o ilash xatolarni dastlabki m aium otlarda, 
shuningdek, EHM ga kiritilganda (masalan, perforatsiyalashda) aniqlashga 
im kon beradi. Shuning uchun ham bu usul ancha sam arali b o iib , 
m aiu m o tlarn i qayta ishlashga ketadigan m ehnat xarajatlarini kamaytiradi.
Dastlabki axborotning ishonchlilik masalasi shovqinli filtrlash, o ic h ash
xatolarini topish kabi statistik usullar bilan hal etiladi. Bu muammolarni

---

muvaffaqiyatli yechish nazorat testlarining t o i a kompleksini yaratish va 
tekshirish, profilaktika ishlarining reglamentini tuzishga bog‘liq.
Operatorga berilayotgan m a’lum otning hajmi va xarakteri avtomat- 
lashtirish darajasi va inson bilan avtomatik vositalar orasida vazifalarning 
taqsimlanishi bilan belgilanadi. M a’lum ot tizimining operatoriga taxmin va 
qaror chiqarish uchun yetarli b o ‘lgan texnologik jarayonning borishi 
haqida ham m a m a’lumotlar beriladi. Avtomatlashtirilgan tizimlarda operator 
dastlabki m a’lumotni qayta ishlash vazifasidan ozod etiladi, buni hisoblash 
m ashinasi bajaradi. Boshqarish tizim ida operatorga faqat texnologik 
jarayonning yoki ABT texnik vositalarining anomal holati haqida m a’lumot 
beriladi. O perator olingan m a’lum otni taxm in qiladi, anom al vaziyat 
sabablarini aniqlaydi va avtomatik tizimning ishini nazorat qiladi. O perator 
va hisoblash mashinasi o ‘rtasidagi aloqa boshqarish tizimida eng samarali 
bog‘lanish bo ‘lib, u elektron-nur trubkali ekran pultlari orqali amalga 
oshiriladi va bunda m a’lumotni kodlashning barcha usullaridan (harf-raqamli 
belgilar, shakl, rang, yorug‘lik, o ‘lcham ) foydalanishga imkon bo ‘ladi.
O perator bilan avtomatik qurilmalar o ‘rtasida m a’lum ot almashishni 
tashkil etishda m a’lum otni taqsimlash, mashinaga kiritilgan m a’lumot 
sam arali shakllarini qidirish kabi masalalarni hal etish kerak.
16.6-§. TJABT N IN G MATEMATIK TA’M IN O T I
TJABT ni joriy etish boshqarish-hisoblash mashinalarini ishlatishni 
nazarda tutib, ularning konkret rusumlariga qarab m ashina algoritmlari, 
dasturlar va ularning ifodalari yaratiladi. TJABT ni loyihalashning muhim 
bosqichlaridan biri texnologik jarayonlarni algoritmlash, ya’ni tizimning 
m atem atik ifodasini bir necha bosqichda yaratishdir. Bu quyidagilardan 
iborat:
1) texnologik jarayon va uning borishini ta ’minlovchi om illarni 
o ‘rganish;
2) texnologik jarayonning avtomatlashtirilgan boshqarish masalasini 
q o ‘yish;
3) texnologik jarayonning m atem atik modelini, boshqarish algoritmini 
m a ’lum BHM ga tatbiqan yaratish.
TJABT ning m atem atik ta ’minotini ifodalovchi quyidagi o ‘zaro bog‘- 
langan texnik hujjatlarning komplektini olish lozim:
1) boshqaruv obyektining m atem atik modeli;
2) boshqaruv algoritmining blok-sxemasi;
3) masala yechimiga qaratilgan matematik va mantiqiy amallar ketma- 
ketligini ifodalovchi algoritmning umumiy ko‘rinishi;
4) konkret BHM ning xususiyatlarini e ’tiborga oluvchi mashinaning 
algoritmi;