A. X. Pardayev Z. A. Pardayeva boshqaruv hisobi

Xo‘jalik yurituvchi subyektning

bozor segmentlari bo‘yicha rejalashtirilayotgan savdosi hajmi

Bozor segmentlari	O‘lchov birligi	Yil choraklari				Yillik hajm
		I	II	III	IV
A mahsulot bo‘yicha:
“X” xaridor	tonna	200	300	350	250		1100
“U” xaridor	tonna	150	200	250	200		800
va h.k.	-	-	-	-	-		-
Jami:	tonna	700	800	1000	1000		2500
V mahsulot bo‘yicha:
“X” xaridor	tonna	100	150	150	150		550
“D” xaridor	tonna	1100	1200	1200	1200		4700
va h.k.
Jami	tonna	3300	3700	4500	5000		16500
Hammasi	tonna	4000	4500	5500	6000		19000

Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, ishlab chiqarish dasturini tuzishda ma’lumotlarning shu tarzda shakllantirilishi sotilishi rejalashtirilayotgan mahsulot turlari bo‘yicha nafaqat ular bo‘yicha

¹ Амалий бошқарувҳисоби: Олий ўқув юртлари учун ўқув қўлланма /А.К.Ибрагимов, Б.А.Хасанов, Н.К.Ризаев – Т.: “Молия”, 2014. – 404 б, 227 б.
bozordagi umumiy hajmni nazorat qilish, balkim, shu tovarning xaridorlari bo‘yicha o‘zgarishini ham hisobga olib borish, kuzatish va shunga muvofiq tarzda o‘zgartirishlar kiritish imkonini yaratadi. Xususan, jadval ma’lumotlari ko‘rsatadiki X va Y iste’molchilar talabi yilning to‘rtinchi choragigacha o‘sib borgan, keyin esa kamaygan. Shuningdek, V tovarga bo‘lgan talab birinchi chorakdan keyin X va D xaridorlarda o‘sgan va yilning oxirigacha bir tekisda bo‘lgan, ya’ni o‘zgarmasdan qolgan. Bu holat xo‘jalik yurituvchi subyekt ishlab chiqarayotgan mahsulotlarga bozordagi talabning stabil darajada ekanligini ko‘rsatadi.
Bu kabi holatlarni chuqur tahlil qilish kelgusida sotish rejasini tuzishda yuqori samara beradi.
Mavsumiy tebranishlarga xos beqaror ishlab chiqarishda sotishlar rejasi, odatda, har oyga tuziladi. Xo‘jalik yurituvchi subyekt mahsulot sotishining yillik rejasiga tovarlar va xizmatlarning quyidagi turlari kiritiladi: ichki bozorda mahsulot sotish hajmi, o‘zi ishlab chiqargan yarim tayyor mahsulotlar hajmi, tovarlarning eksportga jo‘natish hajmi, tayyor mahsulot zaxiralari, ishlab chiqarishga mo‘ljallangan ishlar va xizmatlar miqdori va h.k.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarning mahsulot turlari bo‘yicha bozordagi ulushini baholashda quyidagi ko‘rinishdagi jadvaldan foydalaniladi.
Jadval ma’lumotlariga e’tibor qaratiladigan bo‘lsa, u bir vaqtning o‘zida bozor sig‘imi va unda xo‘jalik yurituvchi subyektning mahsulotlari hissasini aks ettirishini kuzatish mumkin. Unga asoslanib, har bir tovar guruhi bo‘yicha kelgusida ishlab chiqarish hajmining optimal miqdorini belgilab olib, sotishlar hajmi imkoniyatlari taxminlashtiriladi, aniq bo‘lgan ishlab chiqarish va sotish hajmlari moddiy va qiymat ko‘rinishida dasturda ifodasini topish uchun taqdim qilinadi.

Tovar bozorida

xo‘jalik yurituvchi subyekt ulushi
(pul birligida)

Mahsulot turi	Ishlab chiqarish hajmi	Bozorga chiqarilgan mahsulot	Barcha ishlab chiqaruvchilar tomonidan bozorga chiqarilgan mahsulotlarning umumiy hajmi	Bozorga yetkazib berilgan mahsulot ulushi, %da
A	4500	4000	45800	8.7
V	5000	4500	98500	4.6
S	150	140	350	40.0
D	500	495	65000	0.8

2. §. Pul mablag‘lari byudjeti

Pul mablag‘lari harakati xo‘jalik yurituvchi subyektning barcha mablag‘lari aylanmasining samarasini belgilovchi, unga ta’sir o‘tkazuvchi muhim ko‘rsatkich hisoblanadi. Bosh byudjetni ishlab chiqish jarayonida avval barcha davriy byudjetlar, xususan, kapital xarajatlar byudjeti, kutilayotgan foyda va zarar to‘g‘risidagi byudjetlar va shu kabilar tuzilganidan so‘ng pul mablag‘lari byudjeti tuziladi.

Pul mablag‘lari byudjeti (yoki kutilayotgan pul aylanmalari) bu kelgusi davrda bo‘ladigan pul mablag‘lari tushumi va to‘lovlar rejasi bo‘lib, bosh byudjetda ko‘rsatilgan barcha kelgusi tadbirlar bilan bog‘liq pul aylanmalarini o‘z ichiga qamrab olgan. Umuman olganda, bu byudjet davr yakunidagi pul mablag‘lari byudjetida kutilayotgan yakuniy saldo va byudjet tuzilayotgan yilning har bir oyining moliyaviy holatini ko‘rsatadi.

Ana shu byudjet ko‘rsatkichlari asosida, rahbar, o‘z xo‘jalik yurituvchi subyekti uchun eng ko‘p va eng kam pul mablag‘lari davrlarini rejalashtirishi mumkin.
Pul mablag‘lari hisobidagi katta saldo moliyaviy mablag‘lar to‘liq samara bilan ishlatilmaganligini bildiradi. Kichik saldo esa xo‘jalik yurituvchi subyekt o‘z vazifalari bo‘yicha to‘lovlarni amalga oshirishga qobil emasligini ko‘rsatishi mumkin. Shuning uchun, pul mablag‘larini rejalashtirishni puxta ishlab chiqish lozim.
Pul mablag‘lari byudjeti ikki maqsadni ko‘zlaydi. Birinchidan, u kutilayotgan buxgalteriya balansini yakunlash uchun byudjet davri oxiriga pul mablag‘lari hisob raqamidagi yakuniy qoldiqni ko‘rsatadi. Va ikkinchidan, byudjet davri ichida har bir oyning yakuniga byudjet mablag‘lari qoldig‘ining istiqbolini belgilab, moliyaviy resurslarning ortiqchaligini yoki yetishmasligi davrlarini aniqlaydi. Birinchi maqsad umumiy byudjetni tayyorlash jarayonida bu byudjetning o‘rnini ko‘rsatsa, ikkinchi maqsad umumiy byudjetni biznes faoliyatining barcha turlarida zarur bo‘lgan moliyaviy mablag‘larni boshqarish quroli sifatida e’tirof etadi. Boshqacha qilib aytganda, pul mablag‘larisiz hech qanday biznes amalga oshmaydi.
Pul mablag‘lari va to‘lanishi lozim bo‘lgan to‘lovlarning boshqa manbalari ham mavjud.
Ko‘rib o‘tilgan misolda xo‘jalik yurituvchi subyektning keyingi yil uchun pul mablag‘larining asosini tovarlarni sotishdan tushgan tushum tashkil etmoqda. Aytish lozimki, sotuv vaqtida sotuvning 60 foizgacha bo‘lgan hajmi darhol to‘lash sharti bilan, sotuvning 2 foizidan esa tushum tushmaydi. Tovarlarni kredit hisobiga sotish hajmi 38 foizni tashkil etib, bu mablag‘lar keyingi oyda olinishi mumkin. Bu kabi barcha ma’lumotlar sotuv byudjetidan olinadi.
Pul mablag‘lari byudjetini tayyorlashda xo‘jalik operatsiyalarining sodir bo‘lishi vaqtida emas, balki moliyaviy hisobotni tuzishning muhim tamoyili bo‘lgan amaldagi tushumlarning yoki pul mablag‘lari to‘lovining vaqtiga e’tibor qaratish lozim. Har bir xo‘jalik yurituvchi subyektda joriy holat to‘g‘risida oldingi tajribalar va rahbariyat qarorlari asosida kredit hisobiga sotuvdan kutilayotgan pul mablag‘larining tushumi (foiz hisobida) aniqlanadi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektning moddiy boyliklar sotib olish,
mehnatga haq to‘lash va boshqa xarajatlarni qoplash bo‘yicha to‘lov siyosatini ham hisobga olish zarur. Masalan, turli xildagi tijorat xarajatlari kabi ayrim xarajatlarning to‘lovi kredit hisobiga 30 va undan katta bo‘lgan muddatga, ko‘pgina hollarda mehnatga haq to‘lash xarajatlari ma’lum sabablarga ko‘ra uzoq muddatga cho‘zilmasligi lozim. Shuningdek, xarajatlarning ayrim moddalari, masalan amortizatsiya pul mablag‘larini talab qilmasligini hisobga olish kerak. Pul mablag‘lari byudjetining umumiy ko‘rinishi va ma’lumotlar manbai quyidagi jadvalda keltirilgan:

Pul mablag‘i byudjetining elementlari	Ma’lumotlar manbai
Pul mablag‘lari tushumi:
- naqd pulga sotuvdan	Sotuv byudjeti (naqdga)
- kreditga sotuvdan	Sotuv byudjeti (kreditga)
- boshqa aktivlar sotuvidan	Foyda va zararlar to‘g‘risidagi prognoz hisoboti
- olingan qarzlar	Oldingi oylarning pul mablag‘lari byudjeti
Pul mablag‘lari to‘lovi:
- asosiy materiallar uchun	Xarid byudjeti
- yordamchi materiallar uchun	Umum ishlab chiqarish xarajatlari va materiallar xaridi byudjetlari
- to‘g‘ri mehnat xarajatlariga	Ish haqi byudjeti
- umum ishlab chiqarish xarajatlariga (UICHX)	UICHX byudjeti
- tijorat xarajatlariga	Tijorat xarajatlari byudjeti
- umumiy va ma’muriy xarajatlar uchun	Umumiy va ma’muriy xarajatlar byudjeti
- kapital xarajatlar uchun	Kapital xarajatlar byudjeti
- foyda solig‘i to‘lovi uchun	«Moliyaviy natijalar» to‘g‘risidagi hisobot
- foizlar bo‘yicha to‘lovlar uchun	Foyda va zararlar to‘g‘risidagi prognoz hisoboti
- qarzlarning qaytarilishiga	Kredit shartnomalari

Pul mablag‘lari byudjetini tuzish bo‘yicha illyustrativ misol.

Xo‘jalik yurituvchi subyektda jami 5 operator ishlaydi. Ularning har biri bir oyda 160 soatdan ishlaydi. Bulardan tashqari yana quyidagi ma’lumotlar mavjud:

(pul birligida)

	joriy yil, haqiqiysi		kelgusi yilga prognoz
	noyabr	dekabr	yanvar	fevral	mart
Sotuv hajmi	25 400	35 000	25 000	20 000	40 000
Tijorat xarajatlari	4 500	5 000	4 000	4 000	5 000
Umumiy va ma’muriy boshqaruv xarajatlari	7 500	8 000	8 000	7 000	7 500
Material xarajatlari	2500	3500	2500	2500	4000
Umumishlab chiqarish xarajatlari	3200	3500	3000	2500	3500

Qo‘shimcha quyidagi ma’lumotlar mavjud:

1. Xo‘jalik yurituvchi subyekt 12 000 p.b.da bank krediti olgan.

   
   

2. Yillik bank foizi 12% (foiz har oyda to‘lanadi).

   
   

3. Kreditning 2000 p.b. kelgusi yilda to‘lanishi (fevralda) kerak.

   
   

4. Joriy yilning foyda solig‘i summasi 4550 p.b. va u 15 martda to‘lanishi kerak bo‘ladi.

   
   

5. Xodimlarning bir soatlik ish haqi miqdori 8.50 p.b. (har biriniki).

   
   

Pul tushumlari rejasi quyidagicha:

1. Sotuv hajmining 60 foizi birdan kelib tushadi.

   
   

2. 30 foizi sotilgandan keyingi birinchi oy mobaynida kelib tushadi.

   
   

3. 10 foizi sotilgandan keyingi ikkinchi oy davomida kelib tushadi.

   
   

4. Materiallar to‘lovi ular kelib tushgan oyda to‘lanadi.

   
   

5. Tijorat va boshqa barcha xarajatlar kelgusi oyda to‘lanadi.

   
   

Pul mablag‘larining kelgusi yil boshiga qoldig‘i 13840 p.b.
Talab qilinadi:
Xo‘jalik yurituvchi subyektning kelgusi yil 1-kvartaliga pul mablag‘lari byudjetini tuzish lozim.
Yechimi:
Xo‘jalik yurituvchi subyekt pul mablag‘ining 1-kvartaldagi oylari bo‘yicha byudjeti

	yanvar	fevral	mart	jami:
Mablag‘lar kirimi:
- xaridorlarga qo‘yilgan schetlar	28000	23000	32500	83500
bo‘yicha*
Mablag‘lar to‘lovi:
- materiallar sotib olishga	2500	2500	4000	9000
- ish haqi xarajatlariga	6800	6800	6800	20400
- umum ishlab chiqarish xarajati	3500	3000	2500	9000
- tijorat xarajatlari	5000	4000	4000	13000
- umumiy va ma’muriy boshqaruv	8000	8000	7000	23000
xarajatlari
- bank foizlari bo‘yicha	120	120	100	340
- kreditning qaytarilishi	-	2000		2000
- foyda solig‘i to‘lovi	-		4550	4550
Jami to‘lovlar	25920	26420	28950	81290
Mablag‘ning ko‘payishi (kamayishi)	2080	(3420)	3550	2210
Boshlang‘ich qoldiq	13840	15920	12500	13840
Oy oxiriga qoldiq	15920	12500	16050	16050

* - hisoblash izohi: - kliyentlarga qo‘yilgan schetlar bo‘yicha

tushadigan tushumlarning oylar bo‘yicha hisob-kitobi:

	yanvar	fevral	mart
Joriy oy - 60%	15000	12000	24000	yanvardagi 25000 dan
Oldingi oy - 30%	10500	7500	6000	dekabrdagi 35000 dan
Undan oldingi - 10%	2500	3500	2500	noyabrdagi 25000 dan
Jami:	28000	23000	32500

Asosiy jadvaldagi ma’lumotlarning hisob-kitobi

	Yanvar	Fevral	Mart
1 Material xarajatlari (xarid qilingan oyda to‘lanadi)	2500	2500	4000
2 Ish haqi (5 ishchi x 60 x 8.50)	6800	6800	6800
3 Umum ishlab chiqarish xarajatlari (kelgusi oyda to‘lanadi)	3500	3000	2500
4 Tijorat xarajatlari (kelgusi oyda to‘lanadi)	5000	4000	4000
5 Umum ishlab-chiqarish va ma’muriy boshqaruv xarajatlari (kelgusi oyda to‘lanadi)	8000	8000	7000
6 Bank foizlari to‘lovi yanvarda - 12000 dan 1 % fevralda - 12000 dan 1 % martda - 10000 dan 1 %	120	120	100
7 Kreditning qaytarilishi		2000
8 Soliq to‘lovi			4550

Xulosa:
yanvardagi naqd pul qoldig‘i - 15920 fevraldagi - 12500
martdagi - 16050
Bu o‘rtacha (yaxshi) holat, lekin xo‘jalik yurituvchi subyektning faoliyati uchun juda katta emas.

2.