A zərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 1,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
şəxs adı ilə (antadan Ödkenç kağan ermiş-Tes ab. 13) eyni mənşəli olduğunu düşünmək olar. Bu barədə S.Q.Klyaştornının mülahizələri də maraqlıdır; "İmya kağana Ödkenç ne otojdestvlyaetsya po inım istoçnikam. Sopostavlenie s idi kenç ukazıvaet liş na obşnost onomastiçeskoy modeli. Po konsultatsii S.Y.Yaxontova, imya Ö dkenç moqlo bıt proobrazom kitayskoy transkriptsii imeni I kaqana II uyqurskoqo tsarstva Teqyan- sıqina. Sravni: pozdnyuyu (X v.) kitayskuyu transkriptsiyu slovo kenç" (59, s. 89). Ehtimal ki, Ödkenç antroponimi iki tərkib hissədən ibarətdir: Öd qədim türkcədəki idi (sahib, ağa, əfəndi) sözü ilə bağlıdır. Kenç elementi isə orta yüzillərə aid uyğur hüquq sənədlərindəki antroponimlərin tərkibində gözə çarpmaqdadır. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu xaqanın çincədəki Meu-yü adı Karabalqasun abidəsinin soğd mətnində Bögü kağan şəklində işlənmişdir. Karabalqasun abidəsinin çincə mətnində bu kağanın adı eyni zamanda (türkcəsi) Tengride kut bolmış Eltutmış Alp Külüğ Bilge Kağan şəklində keçməkdədir. Bəzi tədqiqatçıların fikrincə bu titul ona 764-cü ildə Tang imperat oru tərəfindən verilmişdir (113, s. 16). Bögü kağan 762-ci ildə Çindəki böyük üsyanı basdırdığına, imperatoru xilas etdiyinə görə onun tituluna çinlilər in-i çzyan-qun sözlərini də əlavə etmişlər. Bu titulun mənası igid, cəsur, etibarlı deməkdir (59, s. 83). Sevrey abidəsinin türkcə kitabəsində işlənmiş İngi Yağlakar antroponimi də böyük ehtimalla çincədəkinin qısaldılmış şəklidir. Buradakı Yağlakar bəlli olduğu kimi məşhur bir uyğur qəbiləsinin adıdır. Uyğur dövlətinin xaqanları da Ton bağa tarkana qədər bu boydan çıxmışdılar. Yağlakar etnonimi Tes, Terhin və Süci abidələrindəki antroponimlərin tərkibində işlənir. Məs.: Alp Işbara sengün Yağlakar (Terh. ab. 7), İnqi Yağlakar (Sevrey ab.), Yağlakar kan (Süci ab. I) və s. Run ik əlifba ilə yazılmış Tes abidəsində (başqalarında rast gəlmədik) Bögü kağanın türkcə adları E1 tutmış 6) və Bökü/Bükü Uluğ kağan (7) şəklində yazılmışdır. Bəzən bu antroponimin Bögü deyil, Bügü variantını daha düzgün hesab edir və onun müasir Türkiyə türkcəsindəki büyü/büyülemek sözü ilə əlaqəsinə diqqəti çəkirlər (164, s. 14). Yeri gəlmişkən Bögü/Bügü onomastik vahidinin apelyativi, onun ifadə etdiyi məna xüsusiyyətləri haqqında müxtəlif fikirlər vardır. Bəzi tədqiqatçılar bögü/bügü leksik vahidini qüdrətli, igid kimi izah etsələr də bizcə bu söz burada alim, həkim, sehirbaz mənasını ifadə edir. Bu uyğur hökmdarının Bögü adını alması ehtimal ki, onun Mani dinini uyğurlar arasında yayması faktı ilə bağlıdır. Bəllidir ki, 763-cü ildə Bögü kağanın təkidiylə uyğurlar Mani dinini qəbul etmişlər. Bu hadisələr uyğur əlifbası ilə yazıya alınmış Manixey dini məzmunlu Bögü xan şərəfinə mətn abidəsində bəlağətli bir dillə təsvir edilmişdir. Manixey rahibləri bu dini himayə etdiyinə görə Bögü xaqanı təbliğ edib ideallaşdırmış və elə bu abidədə onu Tenqri ilig Bögü kağan və Bögü kan Tenqriken (TTII A) şəklində təqdim etmişlər. Mani dini dindarları onu həm də Tenqri kağan adlandırırdı. 22 Digər bir Mani mətnində Bögü kağanın daha dəbdəbəli titulu da öz əksini tapmışdır: Uluğ iliğ Tenqridə kut bolmış erdenin il tutmış alp kutluğ bilge uyğur xaqan zahaqı-Mani (59, s. 83). Burada zahagi- Mani Maninin varisi, xələfi mənasını ifadə edir. Terxin abidəsində Bögü kağanın kiçik qardaşı 765-766-cı illərdə uyğurların Çinə yürüşünə başçılıq edən Alp uluğ tutuk Yaklakar (Çin mənbələrində Alp ışbara senqün Yaklakar (7 ) şəklində adı keçir. Buradakı ışbara titulu qədim türk abidələrinə sanskrit dilindən keçmiş bir leksik vahiddir, cənab, hökmdar mənasını bildirir. 778- ci ildə dövlətin daxilində Bögü xaqana qarşı üsyan baş verdi. Bu üsyana Bögü xaqanın yaxın adamlarından olan Ton bağa tarkan başçılıq edirdi. Bögü xaqan öldürüldükdən sonra 779- cu ildə Ton bağa tarkan IV uyğur xaqanı oldu. Beləliklə, uyğur yağlakar qəbiləsinə mənsub olan xaqan sülaləsinin hakimiyyətinə son qoyuldu. Ton bağa tarkan taxta çıxdıqdan sonra Alp kutluğ Bilgə kağan titulunu almışdır. Bu hökmdar Terxin abidəsində iç buyrukların başçısı Inançu bağa tarkan (6) titulu ilə göstərilir. Bu hökmdarın adı Karabalqasun abidəsində də öz əksini tapmışdır. Bu titulların tərkibində işlənən ton ilk, birinci mənasını, bağa yüksək vəzifə adını, ınançu isə inanılmış mənasını bildirir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Terxin abidəsinin müəllifi də Bögü xaqanın oğlu Bilgə kutluğ tarkan senqündür (Terx. ab. 14). Ondan sonra Çin qaynaqlarının verdiyi məlumata görə Taras/Taraz (789- 790) uyğur xaqanı oldu. Bu hökmdarın adı, titulu K arabalqasun abidəsinin Çin mətnində Alp Kutluğ külüg Bilge kağan şəklində keçir. Ondan sonra Karabalqasun abidəsinə görə oğlu Kutluğ Bilge taxta keçir. Onun adı Çin mənbələrində A-ço (A-çor) şəklində keçir (37, s. 46). Bu xaqanın hakimiyyəti dövründə dövlətin ən güclü adamı İl ögesi Inançu Bilge olmuşdur. S.Göməçin ehtimalına görə Açura kitabəsi də bu şəxsin şərəfinə qoyulmuşdur. Kitabədə İl ögesi lnançu Bilgənin saysız mala-mülkə sahib olduğu, ölkəsi üçün yorulmadan çalışdığı, bəylərinin də ərdəm sahibi olduğu zikr edilmişdir (37, s. 46). Ondan sonra taxta Aşide boyundan olduğu ehtimal edilən, Çin qaynaqlarmda adı qısaca Kutluk şəklində göstərilən Ton bağa tarkanın nəvəsi oturmuşdur. Bu xaqanın adı Karabalqasun abidəsində Tenqride ülüg bolmış alp kutluğ Bilge kağan şəklində göstərilir. 810- cu ildə Çin salnaməsində adı Inançu şəklində yazılan uyğur elçisi 30 nəfərlik bir heyətlə Çin sarayına getmiş və imperatorla görüşmüşdür: İmperator elçilərə ipəkli qumaşlar hədiyyə etmişdir. Daş kitabələr üzərindəki müşahidələr göstərir ki, Inançu külüq çigşi yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi Çinə elçi sifətilə göndərilmiş, 813-cü ildə Çinə evlənmək üçün getmiş, 821- ci ildə təkrar bu məqsədlə Çinə səfər etmiş, IV dəfə Altun kıra getmişdir. Tədqiqatçılar Böyük altun ölkəsi toponimini Altun kırla müqayisə edərək bu nəticəyə gəlmişlər ki, bu abidədəki Altun kır Hotənin abidələrdəki qədim türk adıdır (37, s. 50). 23 Yüklə 1,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|