A zərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 1,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Hüquq sənədlərindəki onomastik vahidlərin öyrənilməsi
işlənmiş toponimlərin yerini müəyyən etmək səyi də diqqətəlayiq haldır. O bundan əlavə, Qərbi Avropa dillərində nəşr olunmuş onomastika ilə əlaqədar bəzi yazıları da türkcəyə çevirmişdir (37, s. 10-14). S.Q. Klyaştornının mətnşünaslıq baxımından çox qiymətli olan "Terxinskaya nadpis" və "Tesinskaya stela" adlı məqalələri onomastik baxımdan da böyük əhəmiyyət kəsb edir. Burada ilk dəfə kasar/xəzər və Hötən toponiminin türkcə adı olan Kordan leksik vahidi tarixi-filoloji cəhətdən təhlil edilir (58, s. 59). T. Tekinin Terhin abidəsinin oxunuşuna həsr etdiyi məqaləsində də onomastik baxımdan maraqlı fikir və mülahizələr çoxdur. Məsələn, müəllif abidənin mətnində rast gəldiyi, təsadüf etdiyi İğdir etnonimi haqqında məlumat verir (165). Görkəmli türkoloq J.Hamiltonun türkcəyə tərcümə edilmiş "İyi və kötü prens öyküsü" kıtabında və "Tokuz Oğuz et On uyğur" əsərində (JA c. 250, Paris, 1962) qədim uyğur onomastikası üçün çox mühüm əhəmiyyət kəsb edən materiallara təsadüf edirik. Qədim uyğur onomast ikasının tədqiqində L.N.Qumilyovun böyük xidməti vardır. Müəllif bu onomastik vahidlərin bərpasına çalışmış, bəzi antroponim, toponim və etnonimlərin mənşəyi, formalaşması haqqında qiymətli mülahizələr irəli sürmüşdür (78). Burada Türkiyədə ilk dəfə "Eski uyğur türkcesi sözlüyü"nü nəşr etdirən Əhməd Cəfəroğlunun uyğur titullarının tədqiqinə həsr edilmiş məqaləsini də xüsusilə qeyd etmək lazımdır (27). Bəllidir ki, qədim uyğur dilinin, tarixinin və mədəniyyətinin öyrənilməsində Banqın tələbəsi A. von Qabenin böyük əməyi vardır. O, TTT seriyasından çıxan kitablarda, istərsə də uyğur Koço dövlətinin günlük həyatının tədqiqinə həsr olunmuş əsərində qədim uyğur onomastikasının problem məsələlərinə də toxunmuşdur (10). Mətnşünas L.Y.Tuquşeva "Süan-Tszyanın bioqrafiyası" abidəsinin və uyğur kolofonlarının, təsərrüfat sənədlərinin görkəmli tədqiqatçılarından biri kimi tanınır. O, irihəcmli "Süan- Tszyanın bioqrafiyası" abidəsini iki kitab şəklində Moskvada nəşr etdirmişdir ( 177). Abidə səyahətnamə tipli bir əsər olduğu üçün burada çoxlu etnonim və toponimlər işlənmişdir. Müəllif böyük zəhmət, gərgin əmək sayəsində bu toponimlərin əksəriyyətinin yerini müəyyən etmiş, onların izahını vermişdir. Son dövrlərdə görkəmli tarixçi filoloq Faruk Sümərin ölümündən sonra əsasən şəxs adlarının tədqiqinə həsr edilmiş iki cildlik bir kitabı nəşr edilmişdir (153). Bu tədqiqatın təqdir olunası yönü birinci ondan ibarətdir ki, burada yazılı abidələrin materialları əsasında qədim dövrdən XV əsrə qədərki bir zaman kəsiyində türk şəxs adl arının ümumi inkişaf meylləri tədqiq edilib ümumiləşdirilmişdir. Burada run əlifbası ilə yazılmış uyğur abidələrində və uyğur yazısı ilə qələmə alınmış təsərrüfat sənədlərində təsadüf edilən şəxs adları, titullar (hətta "Mahrnamaq"dakı şəxs adları da) təhlil olunmuşdur. 14 Colin Mackerr as "Uıgur empıre according to Tang chroniches" (Canberra, 1972) və "U yğurlar" adlı əsərində Uyğurların siyasi tarixindən bəhs etsə də, şəxs adı və titulların izahına da yeri gəldikcə müraciət etmişdir. Müəllif Çin mənbələrinə əsaslanıb göstərir ki, 647-ci ildə uyğur xaqanı dövlət məmurlarının adlarını daha öncə də türklər arasında yayqın olan üsula görə tərtib etdi. Qeyd etdiyimiz kimi, müəllif daha çox uyğur titullarının üzərində dayanır, bunların çoxunun onların özlərinə məxsus olduğunu, türkmənşəli olduğunu vurğulayaraq yazır: "Çin asıllı ancak birkaç resmi unvana rastlanır. Bunların çoğu da zaten Türkler tarafından daha önce kullanılmıştı, yani uyğurlar bunları doğrudan-doğruya Çinden almamıştı. En çok dikkati çeken unvan tutuk olup Çince du-du- dan gelmektedir. Bu unvan bozkır halkları tarafından yüzlerce yıldan beri kullanılıyordu... Bu yüzden de adı geçen unvan tutuk gerek uyqurlarda gerekse VIII asır çincesinde değişik manalara gelmektedir. Tang devletinde du-du, bazı büyük şehrrlerle, onlara bağlı bölgelerin adları olan du-du-fu-nun önde gelen memuru idi. Uyqurlarda ise tutuk boy reisi demek idi... Siyasi vazifelerinin yanısıra bunlar bir de devlet hazinesi için vergi toplarlardı" (80, s. 433). Hüquq sənədlərindəki onomastik vahidlərin öyrənilməsi Qeyd edildiyi kimi, uyğur hüquq sənədlərinin sistemli şəkildə öyrənilməsində XX əsrin ilk onilliklərindən başlanmışdır. Belə ki, 1915-ci ildə F.W.K.Müller taxta üzərində yazılmış Koço şəhərinin xarabalıqlarından tapılmış, uyğur əlifbası ilə yazılmış X əsrə aid Bilgə xan abidəsini və onun alman dilində tərcümə ilə birlikdə transkripsiyasını nəşr etmişdir (102). Bundan sonra eyni abidə V.V.Radlovun ölümündən sonra 1928-ci ildə "Uigurische Sprachdenkmaler" adı ilə nəşr edilmiş kitabında 26-cı nömrə altında verilmiş, yəni uyğur hüquq sənədləri sırasına daxil edilmişdir. Bu kitabda 128 sənəd mətni verilmişdir. Bu abidələrdən 19 ədədi buddizm (23, 26, 43, 44, 58, 59, 60, 89, 90, 94, 99, 100, 106, 128), 2 ədədi manixeyizm (95; 97), 1 ədədi xristianlıq, 3 ədədi də dünyəvi məzmunludur. Yerdə qalan 103 mətn isə sırf hüquq sənədindən ibarətdir. Məlumdur ki, Radlovun bu əsərini tələbəsi S.Y.Malov nəşrə hazırlamış və bu mətnlərə xeyli izahlar ya zmışdır. Bu o deməkdir ki, S.Y.Malov da uyğur hüquq sənədlərinin nəşri və tədqiqi ilə məşğul olmuşdur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Radlovun kitabı uyğur hüquq sənədlərinin nəşri və öyrənilməsi sahəsində böyük hadisə sayılsa da burada araşdırmanın davam etməsini tələb edən (xüsusilə ayrı-ayrı sözlərin oxunuşunun dəqiqləşdirilməsi baxımından) məsələlər mövcuddur. Ona görə də S.Y.Malov müəlliminin ölümündən sonra bır sıra yeni uyğur hüquq sənədi nəşr etmiş, eyni zamanda 1928-cı ildə Radlovun kitabındakı bəzi abidələrin üzərində işləyib onları yenidən çap etdirmişdir (bax: 89a, s. 387-394; 90 a , s. 129-149 ). Bu sahədə yapon türkoloqu Nobuo Yamadanın xüsusi xidmətləri vardır. O demək olar ki, bütün şüurlu həyatını uyğur hüquq sənədlərinin nəşrinə və öyrənilməsinə həsr etmişdir. Bunun 15 Yüklə 1,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|