A zərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 1,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
Yağlakar kan ata keltim) müxtəlif şəkillərdə tərcümə edir və leksik vahidləri də müxtəlif formada izah edirlər. Məs. S.Y. Malov hələ keçən əsrin əllinci illərinin əvvəlində - 1952-ci ildə nəşr etdirdiyi "Yeniseyskaya pismennost tyurkov" kitabında bu cümlə və onun oxunması üzərində geniş şəkildə durmuş, A.N.Bernştamı buradakı Yağlakar kanı qırğız xanı hesab etdiyinə görə tənqid etmiş və bu onomastik vahidin coğrafi ad ola biləcəyini iddia etmişdir (89. s. 89). Son dövrlərdə Osman F.Sərtqaya həmin cümlənin üzərinə yenidən qayıtmış və bu şəkildə tərcümə etmişdir: Uyğur torpağından Yağlakar xanı ataraq gəldim (141, s. 311). V.Mahpirov kitabında qədim türk cəmiyyətində işlənmiş xüsusi adların filoloji təhlilinə təşəbbüs göstərmişdir. Bununla əlaqədar müəllif Turfan bəyliyinin, Koço dövlətinin antroponim və toponimlərinə toxunmuşdur. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, müəllif qədim türk onomastik vahidlərini bəzən sadəcə təsvir etməklə kifayətlənir (88, s. 150-159). Toponimist Eduard Mirzayev Mərkəzi Asiya areal coğrafi adları ilə daha dərindən məşğul olmuşdur. Bunun nəticəsində türk toponimiyasının bir sıra məsələlərini daha geniş şəkildə araşdırıb öyrənə bilmişdir. Onun "Oçerki toponimiki ,, (M., 1974), "Tyurkskie qeoqrafıçeskie nazvaniya" (M., 1996) və "Slovar narodnıx qeoqrafıçeskix terminov" (M., 1978) kitablarında qədim uyğur abidələrində rast gəldiyimiz bir sıra yer adları da təhlil edilir. Bu kitablarında o, türk toponimlərini, xüsusilə Şərqi Türküstan toponimlərini hərtərəfli, müfəssəl tədqiq etmişdir. V.V. Bartold (1869- 1930) Yaxın Şərq, Mərkəzi və Orta Asiyanın görkəmli tarixçisidir. Mənbələri dərindən bilməsi və parlaq tədqiqatçı istedadı ona monumental əsərlər yazmağa imkan vermişdir. Bu əsərlərində o, dağınıq şəkildə də olsa toponimik izahatlara, coğrafi adların şərhinə də yer vermişdir. Müəllif coğrafi xalq terminlərinin, məsələn, arık, balık, kır, tarxan, tuqay, yurt kimi yerli coğrafi terminlərin öyrənilməsinə xüsusilə diqqətlə yanaşırdı. Çünki onun fikrincə, bunların bir çoxu çox uzaq keçmişin izləridir. Ona görə də toponimlərin izahında tarixi faktlara söykənirdi. Məsələn, o, balık coğrafi terminini və Beşbalık, Xanbalık toponimlərini izah edərkən yazır: "... слово балык по-турецки значило глина,город, следовательно, получил название по материалу, из которого воздвигались постройки, подобно тому, как арабы в смысле кочевники и оседлые употребляли термин люди войлока и люди глины» (15, s. 44). A. Lekok öz əsərini bütünlüklə Şərqi Türküstanın qədim və müasir coğrafi adlarının tədqiqinə həsr etmişdir (79). O, Şərqi Türküstan toponimik sisteminin formalaşmasında müxtəlif dillərin iştirak etdiyini göstərir. A. Lekok bu bölgədəki bir çox yaşayış məntəqələrinə həftə bazarı günlərinə görə, müqəddəslərin məzarına, əlamətdar hadisəyə görə ad verildiyini qeyd edir. Alim Kuça toponiminə ərəb-fars dillərinin təsiri ilə r samiti artırılıb Kuçar forması düzəldildiyini də göstərir. Burada müəllif Tarim, İrkeştam, Teklemekan toponimlərinin də mənşəyini açmağa çalışmışdır. 12 Ozkan İzgi "Uyğurların siyasi ve kültürel tarihi" (Ankara 1987) adlı kitabında hüquq vəsiqələrinə görə uyğurların tarixini, mədəniyyətini araşdırmağa səy göstərmişdir. Müəllif bu kitabında o zamankı uyğurların ad, ləqəb və titullarına da toxunmuş, onları izah etməyə çalışmışdır. O göstərir ki, uyğurlar hələ göytürklər zamanında buddizm dini ilə bağlı olmuşlar, belə ki, o dövrdəki uyğur hökmdarının adı Pusa idi. Bu antroponim isə sanskrit dilindəki Bodhisatva s özündən törəmişdir (113, s. 16-17). Daha sonra müəllif Bögü antroponiminin apelyativi, onun mənşəyi üzərində dayanır. Müəllif qədim uyğurlarda titulların verilməsi haqqında da müəyyən mülahizələr ortaya qoymuşdur. O, ikinci əsərində də uyğur toponimlərinin izahına geniş yer vermişdir (113 a ). Macar alimi L. Rasonyi də türk onomastikasının görkəmli tədqiqatçılarından biridir. O, bir neçə məqaləsində və "Tarihte türklük" (Ankara, 1993) kitabında türk, o cümlədən qədim uyğur antroponimlərinin əmələgəlmə yolları haqqında məlumat verir. Peter Zieme bir neçə məqaləsində bilavasitə qədim uyğur abidələrindəki, kolofonlarındakı şəxs adları və onların mənşəyindən bəhs etmişdir (195). Bu məqalələr qədim uyğur onomastikasının öyrənilməsi sahəsində ilk təşəbbüsdür desək yanılmarıq. Müəllif Ul anqom abidəsindəki mübahisəli şəxs adını Boğaz şəklində oxumağın yanlış olduğunu inandırıcı bir tərzdə göstərir və bunun Bars tigin şəklində oxunmasının məqsədəuyğun olduğunu qeyd edir (194, s. 230). Bəllidir ki, qədim uyğur abidələrinin ən yaxşı tədqiqatçılarından biri Rəşid Aratdır. Türk Turfan mətinlərinin naşirlərindən biri də bu məşhur türk alimidir. O, bir neçə hüquq sənədini yenidən tədqiq etmiş və "Eski türk hukuk vesikaları" adlı bir qiymətli əsər vücuda gətirmişdir. Bundan başqa "Uyğurca yazılar arasında II" məqaləsi də diqqəti cəlb edir. Bu mətn Radlov nəşrindəki Usp.55-dir. Bu mətni yenidən tədqiq edən R. Arat Radlovun Tepiş şəklində oxuduğu antroponimin Terbiş şəklində olduğunu təsbit etmişdir (8, s. 594). R.Aratın "İduk-kut ünvanı haqqında" məqaləsi də uyğurşünaslığa bir töhfə sayıla bilər. Bu titulun qədim uyğur cəmiyyətində işlənmə xüsusiyyətlərini təfərrüatı ilə araşdıran müəllif belə qənaətə gəlir ki, İdukkut titulu türk sülalələrindən yalnız Koço türk dövləti hökmdarları tərəfindən istifadə edilmişdir (8, s. 501). Osman Fikri Sərtqayanın uyğur abidələrinin öyrənilməsində böyük xidmətləri vardır. "Kızıl kum yazıtında geçen kişi adı üzerine" adlı məqaləsində o, böyük mübahisəyə səbəb olmuş bu abidədəki şəxs adının Buğra tigin olduğu mülahizəsini irəli sürür (141, s. 142-143). Tarixçi alim S. Gömeç bır sıra məqalələrində və "Uygur türkleri tarihi ve kültürü" (Ankara, 1997) adlı kitabında uyğur onomastikasına aid maraqlı fikirlər, mülahizələr irəli sürmüşdür. Hər şeydən əvvəl, müəllifin on uyğur və tokuz oğuz məsələsinə aydınlıq gətirmək təşəbbüsü diqqəti cəlb edir. Eyni zamanda S.Göməçin Terhin, Şine-Usu və Tes kitabələrində 13 Yüklə 1,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|