A zərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi
Yüklə 1,2 Mb. Pdf görüntüsü
|
sayır (37, s. 28.). L.N.Qumilyov isə bu kağanın adım Peylo olaraq göstərir (78, s. 366). Peylo sözü çox ehtimal ki, qədim türk yazılı abidələrində rast gəldiyimiz boyla titulunun bir fonetik variantıdır (137,s.53-69). Hu- su adlı bır uyğur eltəbərinin oğlu olan Peylo 744-cü ildə basmıllara hücum edib onları məğlubiyyətə uğratdı. Uyğurlar basmılların başçısı Sede İşi kağanın başını kəsərək Çin imperatoruna göndərdilər və Kutluğ boylaya Kutluğ bilge kül kağan titulunun verilməsini və ya onun bu titulunun tanınmasını tələb etdilər. Beləliklə, yuxarıda göstərilən tarixdə Ötükəndə qurulan yeni uyğur dövlətinin ilk xaqanı Kutluğ bilge Kül kağan adı və ya titulu ilə taxta oturdu. Bu titul Çin qaynaqlarında Ku-tu-lu Pi-chia Cüeh Ko-han şəklində qeyd olunmuşdur (37, s. 23). Bu xaqana Tanq imperatoru tərəfindən eyni zamanda Fengi Wang adı, daha sonra da Huai-Jen titulu verilmişdir (113, s. 14). Prof. Dr. Özkan İzgi ilk uyğur xaqanının 747-ci ilə qədər dövləti idarə etdiyini, həmin ildə öldüyünü və bu vəsilə ilə qədim türk xaqanlarına titulların verilməsini belə şərh edir: "Türk-Çin münasibetlerinde daima çinliler tarafından türklerde başa geçen kağanlara ünvan verilmesi ve onların kağanlıklarının tanınması büyük merasimlerle yapılırdı. Kutluğ kül Bilge kağan için ünvan verilmesi ve kağanlığının tanınması hadisesi Çin sarayında bir merasimle gerçekleşmiştir. Kutluğ Bilge kül kağan tarafından Çin sarayına bir elçi yollanmış ve el çi "Büyük imperatorluk sekreterliği ,, dairesi başkanı tarafından çağırılmış ve kendisine burada kağanın atama evrakları verilmiştir. Elçi daha sonra binadan çıkarak kendisini Çin başkentinden geri getirecek olan imperatorluk arabasına binip şehrin dışına gitmiştir. Burada arabasından inen elçi kendi flama ve amblemleri ile yürüyüp ülkesine geri dönmüştür" (113, s. 15). 747- ci ildə hökmdar varis hesab edilən böyük oğluna -- Tay bilge tutuka yabğu titulu vermişdir. Bu məlumat uyğur mətnlərində də vurğulanır: Tay bilge tutukuğ yabğu anta atadı (Şine-Usu, şimal 12: Terhin cənub t.5). Bu antroponimin tərkibindəki Tay onomastik vahidi ehtimal ki, Çin dilindən alınmışdır, böyük mənasını bildirir (Müqayisə et: Altun Tay sanqun — IV uyğur əlyazması 130, s. 204). Bilge komponenti uyğur xanədan adı ilə bağlıdır. Tutuk qədim türklərdə vəzifə adıdır, titul kimi şəxs adlarının tərkibində çıxış etmişdir. Qardaşı Moyun çora qarşı taxt uğrunda başlatdığı mübarizədə ağır məğlubiyyətə uğramışdır. Bu hadisələr Moyun çor ab idəsində təfsilatı ilə təsvir olunmuşdur. Moyun çor (747- 759) şəxs adı qədim türk abidələrində işlənmir, buna ancaq Çin mənbələrində təsadüf edirik. Ehtimal ki, bu antroponim kağanın taxta çıxmadan əvvəl daşıdığı addır (75 a , s. 201). Bu uyğur xaqanı Çin mənbələrində Moyun ço və Ko-lo kağan adı ilə tanınır (39, s. 129) Mo-yen- ço şəklində olan Çin heroqliflərindən Şlegel fərziyyə ilə Moyun çor türk variantını meydana çıxarmış, ancaq sonralar P.Pelliot bunun Bayan çor şəklində olduğunu təsbit etmiş, isbatlamışdır (114, s. 153). Bəzi tədqiqatçılar bu antroponimin apelyativinin sanskrit 20 dilindən alındığını, əslində mənbə dildə punya şəklində olduğunu və xidmət (rusca zasluqa) mənasını bildirdiyini iddia edirlər (190, s. 147). Moyun çor adının zəngin və güclü mənasına gəldiyi kimi, Bodun çor formasından yaranmış olması mülahizəsi də irəli sürülməkdədir (190,s.36). Onu da qeyd edək ki, S.Q.Klyaştornı Moyun çor kağanın gənclik adının Turyan olduğunu və bunun Terhin abidəsində (cənub t. 4) işləndiyini iddia edir (58, s. 92). Həmin tarixdən az sonra eyni abidəyə müraciət edən T.Tekin həmin hərfi işarələri şəkilçili zərf olaraq oxuyur və onu “ayağa qalxaraq” şəklində tərcümə edir (165, s. 814). Bizcə, həmin məsələ haqqında sonuncu fikir daha inandırıcıdır. Çünki Moyun çorun belə bir gənclik adı daşıdığı haqqında Çin mənbələrində heç bir məlumata rast gəlmirik. Digər tərəfdən, qədim türk abidələrində adətən xaqanların ancaq hakimiyyəti dövründə aldığı rəsmi ad və titullar ənənəvi olaraq qeyd edilirdi. Moyun çor k ağan taxta çıxdığı zaman türkcəsi Tengride bolmış El etmiş Bilge kağan olan titul almışdır. Xanımı da İlbilge katun titulunu almışdır: Tenqride bolmış il etmiş Bilge kağan atadı, İlbilge katun atadı (Terhin ab. güney t. 6). Qeyd edək ki, göy türklərin əsilzadə adlarında da, Koço dövləti uyğurlarının adlarında da Eletmiş elementi gözə çarpmaqdadır. Məsələn: Ongin abidəsində Eletmiş yabğu antroponimi (Oö4). Ədəbiyyatda bu xaqanın sonralar İdikut və Karluk kağan titullarını aldığı da göstərilməkdədir (165, s. 5). Moyun çorun böyük oğlunun adı Kutluğ bilge yabğu (Terhin ab. 12), digər oğlunun adı Bilge tarkan (eyni mənbə) olduğu təsbit edilmişdir. Ancaq T.Tekin S.Q.Klyaştornının bu yozumu ilə razılaşmayaraq mətnin eyni hərfi işarələrini Bilge Tölis Uluğ Bilge Şad şəklində bir antroponim olaraq oxuyur (165, s. 91). Bizcə, bu məsələdə S.Q.Klyaştornı haqlıdır, T.Tekinin bu məsələ haqqındakı fikri ilə razılaşmaq olmaz. Çünki Moyun çor öz abidəsində də iki oğlundan bəhs edir: Oğluma yabğu şad at birtim. Tarduş, tölös bodunka bertim (Şine-Usu cənub t. 7); Oğlu tarduş yabğu, Tölös şad olurtı (Tes ab. gərb t. 6). Terhin abidəsində bir az aşağıda, 14-cü sətirdə abidəni yüksəldən, ucaldan Moyun çorun ikinci oğlunun adı, bizcə, tam şəkildə — Bilge kutluğ tarkan sengün şəklində yazılmışdır. Bəllidir ki, Terhin abidəsi təxminən 756-758-ci illərdə qoyulmuşdur. Moyun çor kağanın böyük oğlu xəyanət edib edam edildiyi üçün hökmdar öldüyü zaman onun ikinci oğlu yuxarıda bəhs etdiyimiz Bilge tarkan 759-cu ildə taxta oturmuşdur. Bu kağan türk tarixində mühüm rol oynamış, Çin dövləti ilə sıx əlaqə yaratmışdır. Məhz buna görə həm qədim türk mətnlərində, həm də Çin qaynaqlarında bu xaqanın bir neçə ad və titulları öz əksini tapmışdır. Çin mənbələrinə görə bu yeni uyğur xaqanı Teng-li Meuyü titulu ilə taxta oturmuşdur. Bu qaynaqlarda onun gənclik titulu İdigyan və ya İ-ti-chien şəklində əks olunmuşdur. Yeri gəlmişkən qeyd etmək lazımdır ki, bu antroponimin türk mətnindəki Ödkenç 21 Yüklə 1,2 Mb. Dostları ilə paylaş:
|