A zərbaycan türklərinin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
38 də «ruh» anlamında işlənən qut sözü qədim qaynaqda əks olunmuşdur . 89
Abidələrdə seçim ilə bağlı geniş işlənən tanrı qutu deyiminin ilkin sim- volik hakimiyət anlamı sonralar «gerçəklik» kimi qəbul edilmişdir. Hakimiyətin
qutlu sayılması tanrı sözünün ilkin anlamı ilə bağlıdır. Belə ki, türklərdə göy//səma anlamı
sahibi, iyəsi isə *tañ-eri (tanqeri, tenqer, tanrı) deyimi ilə bildirilmişdir. Bu türk sözü sumer dilində dingir, çin dilində t’ien şəklində işlənmişdir. Etrusklar isə bunu Tin teonimi formasında İtaliyaya aparmışlar.
Göydən tanrının işıq (nur) vasitəsilə insanlara göndərdiyi uğurlu ruha (cana) inanan qədim türklər bu
olayı qut (kut)
adlandırmışlar. Qutlu soydan birinin başçı seçilməsi ilə gerçəkləşən seçimi xalq etsə də, bu,
toyda seçilən xaqanın tanrı qutu alması kimi dəyərləndirilirdi.
Sonralar qut sözü «ruh» anlamında şamanizm termini kimi işlənmişdir Qut sözü türk onomastikası üçün də doğmadır. 90
xatunı, Kutan, Kutluğ, Qutqan, Kutlu//Qutlu, Kutadmış, Qutalmış kimi türk şəxs adlarında görünən bu sözün ruh, can, uğur, müqəddəs anlamları türk
dillərində bugün də işlənir. Azər
dilində qut sözü «matı-qutu qurudu», «ye, ürəyində qutun olsun»
deyimlərində qalmışdır. KDQ-da
«Bu
ad,
bu
yigidə
olsun»
və
Manas eposunda
«Kuyruğuna kut
düşmüş, kutlu kula at kiminki» deyimləri
anlamını yaşadır. Güney Azər- baycanda
qutların birbaşa
davamçısı
olan
qaşqaylar
içində
qutlu
boyu var- dır. 91 Təsadüfi deyil ki, ilk türk dövlətlərindən biri Qut (Quti) adlanır. Çin yazılarında quduxeu şəklində verilən hun titulunun bütövlükdə forma
mənası bəlli olmasa da,
onun kökündə qut
sözünün durması
şüb-
hə doğurmur, çünki qutluq titulu da çincə qu-du-lu şəklində verilir. 92 Çin 89 ДА, 1985, 44. 90
Qut sözünü Xotan ,
man Qut/Qud/Qod və türk-iran Kuday/Xudu teonim paralelləri ilə; qohumluq termini quda və yağış çağırmaq üçün oxunan Qodu-Qodu nəğməsilə də müqayisə edib, müəyyən yozum vermək olar. Lakin bunların bir qismi osetlərə keçən Kutiyev soyadı kimi, yuxa- rıda göstərilən qutsal anlamlı qut sözü ilə bağlıdır. Osmanlı dönəmi arxivlərində Kutlu, Kutlubəyli, Kutlucalı, Kutlulu, Kutluoba, Kutluyurd (ÎÀÚ, 556-557) etnonim və topo- nimləri aydın göstərir ki, qut sözü boyadı kimi geniş işlənmişdir. 91 Èáðàùèìîâ, 1988, 42; Qədim türk inanc sistemində yaranmış qut sözü vaxtilə türk- lərlə kontaktda olmuş hat və hetlərin (kut), sami xalqlardan yəhudilərin (qod, qodeş), arameylərin (qodh), ərəblərin (qüds, qüdrət), germanların (qod, qud)
dilinə keçmişdir. 92 ßñýÿð-Ãûï÷àã, 1996, 59. 39
qaynağında qut
titul kimi qeyd olunub. 93
«Hökmdarlar iqtidarı tanrıdan alırlar»
deyimini bizə çatdıran «Kutadğu Bilig» abidəsinin adında
işlənən
kutadğu sözünün özü də hakimiyət, iqtidar anlamı ilə bağlıdır.
gücünü artırmalı, acı doyurub, çılpağı geyindirməli, xalqın iqtisadi duru- munu yüksəltməli, ədaləti, törəni, asayişi təmin etməli idi. Əks təqdirdə, başçıya verilən tanrı qutu geri alınırdı. Göründüyü kimi, çoxlu problem üzrə sorumlu olan başçı (bəy,
elbəy,
xaqan)
vəzifəsinin məsuliyəti böyük idi, üstəlik, başçı onu seçən xalq qarşısında hesabat verməyə borclu idi. Bu
səbəblə,
türklər hər kəsi deyil, problemləri çözməyə qadir olan təcrü- bəli kişilərdən başçı seçirdilər, çünki «Təcrübəli insan elin-günün işini bilir» (Kutadğu Bilig). Beləliklə, türk dövlətçilik gələnəyində qut o kəsə verilir ki, o, ədalətli, cəsur və ağıllı olsun, toplumun qəbul etdiyi törəyə uyğun gələnəksəl dəyərləri,
qanunları qoruya bilsin, bir sözlə,
tanrı verən qüdrətlə başqalarından fərqlənən xarizmatik tip olsun. 94
Çin
salnamələrində
hun hökmdarlarının epiteti
«Gün
və
Ayın
verdiyi Göy (tanrı) qutu» ifadələri ilə verilməsi və İşbara kağanın məktubundakı «Atam kağan ilə anam xatunu Tanrı taxta oturtdu» deyimi aydın göstərir ki,
seçimini tanrı qutu
saymışlar. Türk toplumunda hər kəs bacarığına görə ünvan alır: Qayusi alur xil bolur xilbaşı, qayusi at-adğır
alıb manqabaşı olur, kimisi at-ayqır
üstə
elbaşı».
95
Doğu türklərlə iç-içə
yaşayan bəzi monqol uruq və boylarında da başçı seçimi irsi olmamışdır. 96
93 Çin dilində işlənən türkizmlərdən biri də hun məmur titulu olan kūti terminidir (HWC, 1984, 122); «Qutadğu Bilig»də qut sözü üçün bax: Əskər, 2003, 34-41.
94 Qədim türk tarixindən danışan bəzi çağdaş tarixçilər dövlətin başında iki hökmdarın bulunduğunu yazırlar. Türkiyə tarixçiləri buna «cifte krallıq» deyir.
Lakin diqqətə almaq lazımdır ki, Xəzər elində olduğu kimi, qədim türklərdə dövlət başçısı «ulu xaqan» törə və dini məsələlər üzrə sorumlu olub, hökumət işlərinə qarışmırdı, «xaqan» isə dövlətin deyil, hökumətin başçısı idi; bugünkü terminlərlə desək, biri prezident, digəri baş nazir idi. Döğrudur, İtaliyada reks (çar) vəzifəsini təkhakimiyətli duruma çevirən uzurpator Məğrur Tarkvini qovulduqdan sonra reks vəzifəsi iki bərabərhüquqlu konsulla əvəz edil- mişdir.
İrokez toplumunda da iki başçı olmuşdur.
Qədim yunan və latın dövlətlərinin tarixində belə ikihakimiyətlik görünsə də, bunu türklərə şamil etməyə əsas yoxdur. Döv- lət başçısı seçimindən fərqlənən dini rəhbər seçimindən isə «V Bitik»də bilgi verilir. 95 KB (Metin), 1991, 410; ГБ, 1994, 303. 96 Miladdan öncəki əsrdə hunlara tabe olan tatar-xan soyundan uxuan uruqlarının başçı seçimi haqqında Çin qaynağı yazır: «Kim güclü, cəsurdursa, mübahisəli problemləri həll edə bilirsə, onu başçı seçirlər; onlarda irsi əvəzlənmə yoxdur» (Бичурин, 1950, I. 142). Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|