A zərbaycan türklərinin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
36 Hər hansı bir bölgə və ya ölkədə boy və budunların siyasi təşkilat- lanması sosial qurumların siyasi yük altına girməsi ilə gerçəkləşir və bu prosesdə dövlətçiliyə xas olan törə, seçim, hakimiyət, bürokratiya, proto- kol kimi elementlər hərəkətə gəlir. Ayrılıqda oq sosial qurumu siyasi təş- kilata çevrilə bilmir, yalnız boy qurumu daxilində asılı tərəf statusunda iştirak edir. Göytürk yazılarında «təşkilatsız» anlamında oqsız sözünün işlənməsi də göstərir ki, üç-oq, boz-oq kimi deyimlər artıq dövlətdaxili siyasi qurumlardır. Boy qurumu ilə yaranan dövlət təbii ki, bölgə bəyliyi şəklində olub, budun qurumu ilə yaranan böyük dövlətdən fərqlənirdi. Budun qurumlu dövlət əski çağlardan el adlanmış və bu termin işləndiyi kontekstdən asılı olaraq, bəylik, xanlıq, xaqanlıq kimi dövlət və imperiya tutumlu anlamlar daşımışdır.
3
dövlətçilik sistemində geniş işləndiyindən müəyyən məna çalarları qazan- mışdır.
Ümumiyətlə, el sözünün daşıdığı mənalarda «xalq-ölkə-dövlət» sintezi (el 1 - el 2 - el
3 ) təkcə türk dövlətçilik gələnəyində deyil, dünya döv- lətçilik tarixində unikal haldır. Bugün azər dilində el-oba, el-gün deyimləri işləndiyi kimi, keçmiş çağlara aid yazılarda da el-bodun, el-kün, el-kün bodun, el törü ifadələrinə rast gəlmək olur.
Ümumiyətlə, el sözü hər üç mənası ilə türk dövlətçilik terminologiyasında geniş işlənir. Belə ki, müxtəlif ranqlı hökmdarları (elbəy, elbəyi, eliq, elçi), yüksək rütbəli məmurları (elşad, elxan, eltəbər) və müxtəlif qurumları (elat, eltut, eltüz, el-uluş, ellig) bildirən sözlərin kökündə el sözü durur və bu sözün daşıdığı anlamlara sevgisi olan türk- lər uşaqlarına Elsevər, Elxan, Elçin, Elşad, Elbəy, Günel, Elgün adlarını qoyur.
82 Göytürk elində dövləti itirib, elsiz olmaq
-
ilsirəmək ən böyük bədbəxtlik sayılırdı. Törə. Türk inanc, sosial və ərazi qurumlarında formalaşmış əxlaq normaları, qanun
və qaydalar dövlət qurumuna transfer olunmuşdur. Törə
(el-törə, törü) adlanan bu «yazılmamış qanunlar» qədim türk dövlətçilik gələnəyinin
özəyini təşkil edirdi. Türk
törələrinin müəyyən
çağlarda
yazıya
köçürülə bilməsini də istisna etmək olmaz. Belə ki, Qut elbəyi Kurum ilə adaş olan bulqar hökmdarı Kurum xan törələri yazıya almış, Bizanslı
82 Çox güman ki, m.ö. I minilin ilk yarısında Asur qaynaqlarının Mana ölkəsinin güne- yində qeyd etdiyi Ellipi bəyliyinin adında «siyasi təşkilatı olan» anlamında elli sözü və lulu-bi, kas-pi adlarında olduğu kimi, cəmlik bildirən -pi şəkilçisi vardı. 37
tarixçinin dediyi kimi, ortaya «yazılı qanunlar» çıxarmışdır. 83 Müəyyən çağlarda
və
coğrafi durumla
bağlı törədə bəzi
dəyi-
şikliklər
özünü göstərsə də, etnik dəyərlərdən yoğrulmuş qanunlar dəyiş- məmişdir. Bu durumu dəyərləndirən M. Kaşğari yazırdı: «Dövlət dağılsa da, törə qalar». 84
və dövlət daxilində qoruyan törə türk etnosunun mentalitetində qabarıq görünən ədalət prinsiplərinə söykənir. Bu səbəbdəndir ki, qaynaqlar törə sözündəki «ədalət
və qanun» anlamını önə çəkir («Kutadğu Bilig»). Törə ilə yanaşı, türk dillərində yasa
sözü də vardır. Bəzi uzmanlar yasa
sözünü monqol dilindən türklərə XIII əsrdən keçdiyini yazırlar. 85 Əslində isə, bu sözü türklərdən alan monqollar onu çasa şəklində işlətmişlər. 86
Hakimiyət. Çox vaxt dövlət anlayışı ilə hakimiyət anlayışı qarışıq salınır. Halbuki hakimiyəti təmsil edən hökumət dövləti yönətən siyasi iqtidar kimi, dövlətdə mövcud olan çoxsaylı atributlardan biridir. Siyasi təşkilat sayılan hakimiyət hökm edənlə itaət edən arasındakı münasibətdə özünü göstərir. Bu münasibət isə hər
iki tərəfin törəyə uyğun qarşılıqlı anlaşma şəraitində mümkün olur. Törəyə görə, hökmdara tanrı tərəfindən verilən
qutsal sa- yılmış və
başçı seçimində siyasi hakimiyət simvolu olan qut tanrı vergisi kimi dəyərləndirilmişdir. Bu baxımdan, sözün qutsal anlamı onun qədim çağlarda
teonim kimi işləndiyini ortaya çıxardır ki,
bu
da
qədim türk yazı- sında özünü göstərir. 87 Qut teoniminin (iyəadı) qud, quday, xuda fonetik variantları da vardır. 88
Bu sözün qədimliyi onun hat dilində işlənməsində görünür. Belə ki, Qut eli çağında Orta Anadoluda yaşayan hatların dilin-
83
Moravçik, 1983, I. 320. 84 MK, II. 25. 85 Kafesoğlu, 1989, 234 (175-ci qeyd). 86
lərdə «yasaq» anlamı Kültegin yazısındakı «tengri yasar, kişi oğlu kop öliğli töremis» deyimində əks olunmuş,
burada «insanoğlu ölmək üzrə törəmişdir» deyimi tanrı yasası, tanrı yazısı
kimi
verilmişdır.
Belə
tanrı yasasını şairimiz də
«Ölüm haqdır, çıxmaq
olmaz
əmrdən» misrası ilə ifadə etmişdir. 87 Orkun, 1994, I. D. 29. 88 KDQ-da qoca sözü titul bildirən termin kimi işlənir. Görünür,
sonralar sosial-siyasi qurumlarda terminoloji
səciyə daşıyan qoca//xoca sözü də qod kökündəndir. Bu sözün türkmənşəli olduğunu özəlliklə vurğulayan F.
Rəşidəddin yazır: «Türkcə yaşlılara xoca deyirlər, bu söz fars və ərəbcə deyil, türkcədir» (Ряшидяддин, 1992,15). Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|