A zərbaycan türklərinin

 

54

 Toyqu//toyqun.

 

Çin yazılarında taı-kuan «deputat» şəklində

 

keçən 

toyqu sözünün

 

Göytürk yazılarında

 

 [toyğ

u

n], 

 [t

o

yğun]

 

və 

 [toyğ

u

t] yazılış formalarına rast gəlirik.

166

  Cəmlik  şəkilçisi ilə 

işlənən bu son variant göstərir ki, toy kökündən yaranmış bu sözün əsası 

toyqu idi. İ.

 

Kafesoğlu toyqun terminini «toy üyesi» kimi izah edir.

167

 Bu 

baxımdan, bölgə və boyları təmsil edən seçilmiş toyqularla yanaşı, toyda 

səsvermə hüququ olan xaqan,

 

apa,

 

yabqu, xatun, şad,

 

tigin,

 

iltəbər,

 

tarxan, 

külçor və tudun kimi dövlət adamları, məmurlar da «toyqu» ola bilirdi. 

Deyilənləri nəzərə alanda, m.ö.

 

II-I minillərdə  qədim Azərbaycan 

bölgələrində

 

bir neçə

 

tarixi şəxsiyətin

 

toyqu titulu daşıması

 

aydın

 

görünür.  

Belə ki, Kərkük bölgəsində II minilin ortalarına aid sənəd Taiuki (Tayuki) 

adını qeyd etmişdir.

168

 Asurlar tərəfindən tutulub, m.ö.715-ci ildə Suriyaya 

sürgün

 

edilən Dayukku Mana elinin

 

Maday

 

bölgəsində başçı

 

idi,

 

daha doğ-

rusu, asur qaynağının göstərdiyi kimi (šakin Mât Mannâi), Mana elinin 

burada canişini idi.

169

 Herodot da Deiokes adlı bir mada bəyindən bəhs 

edir. Herodot yazır ki, yurddaşlarından böyük sayqı görüb, öncə «hakim» 

(δικαστής) olan Deyok (Δηϊόκης) sonra Mada dövlətini qurdu

 

və

 

Akbatana 

(Həmədan) şəhərini saldı.

170

  

Bəzi tədqiqatçılar yanlış olaraq, Dayukku ilə Deyokun eyni şəxs 

olduğunu yazır. Doğrudur, hər iki şəxs eyni titulu (toyqu) daşıyır, lakin 

bunlardan birincisi çox uzaq ölkəyə sürgün olunmuşdu, Mada dövlətini 

quran isə ondan ən azı yarım əsr sonra ortaya çıxmışdır. Uzmanlar bu 

adların titul bildirdiyini və «landgraf» (G. Hüsing), «changeur

 

de loi» 

(J. Oppert) anlamı daşıdığını yazmışlar. Həm də J. Oppertin müəyyən et-

diyi «qanun dəyişən» anlamı toyqu (deputat) sözünə tam uyğun gəlir. Be-

ləliklə, sürgün olunan Mana canişini Dayuku və yarğıc (hakim) Deyokun 

daşıdığı ad, əslində, onların özəl adları deyil, toyqu tituludur. Bu tip adları 

m.ö.VIII əsrin sonlarında Mada bölgə bəyləri Maştuku və Maşdayukku da 

daşıyır.

171

  Bəzi yazarlar bu adların subarlara aid olduğunu yazmışlar.

172

 

Hər iki adda «baş vəkil» anlamı daşıyan baş-toyqu deyimi aydın görünür. 

                                                 

166

  Orkun, 1994, 52-55. 

 167

 Kafesoğlu, 1989, 249. 

168

  König, 1934, 57;  Меликишвили, 1954, 111.       

169

  Дьяконов, 1956, 179; Грантовский, 1970, 249-252.                

170

  Herodot, I. 96-98. 

171

  Дьяконов, 1956, 27; Грантовский, 1970, 258. 

172

  Nyberg, 1938, 44, 334-336. 

---

 

55 

Ayquçi.

 

Parlamenti (toy) və millət vəkili - deputatı (toyqu) olan bir 

siyasi qurumda spiker

 

titulu da

 

olmalıdır.

 

Bəzi araşdırıcılar türk dövlətçilik 

terminologiyasında yer tutan ayquçi titulunun

 

məsləhətçi,

 

vəzir, başbakan, 

başmüşavir

 

və ya məclis başqanı

 

anlamı daşıdığını söyləmişlər.

173

  

Göytürk yazısında keçən ayukı sözünün də «hökumət» anlamı daşı-

dığı ehtimal olunur.

174

 Göytürk elində Kutluğ adlı birinin ayrıca  ayquçi 

vəzifəsi daşıması, Tonyukukun isə ayquçi ilə bərabər, həm də bilgə sanı 

daşıması  bəllidir. «Onda ayquçi yenə  mən idim» deyən Tonyukuka aid 

yazıda 

 (ayquçisi bilgə idi) deyimi göstərir ki, türk 

elində ayquçi mühüm vəzifədir. Bu sözün leksik anlamı onun morfoloji 

tərkibində (ayqu-çi) çox

 

aydın görünür: KDQ-dakı aydur

 

«dedi» sözünün 

kökü olan ay- feili türk dillərində

 

danışmaq, söyləmək,

 

izah etmək, bəlli 

etmək anlamlarında işlənmişdir.

175

 Deməli, ayquçi titulu «sözçü» anla-

mında (müşavir, vəzir) yox, məhz «söyləyən», «danışan» anlamında bir 

termindir və bunun ingiliscəyə hərfi tərcüməsi elə spiker sözü ilə verilə 

bilir, çünki ayquçi və spiker eyni modellə yaranmışdır. Fərq bundadır ki, 

birinci termin çox-çox əvvəllər, ikincisi isə çox sonralar ortayı çıxıb. 

Tonyukuk yazısından bəlli olur ki, ayquçi bilikli adam olanda elin 

işləri

 

yaxşı gedir.

 

Qaynaqların tekstoloji təhlili göstərir ki,

 

elbəyin, xaqanın 

verdiyi qərarı ayquçi toyda səsə qoyub, rədd edə bilir. Özəlliklə, türk törə 

qanunlarının dəyişməsi məsələsi gündəmə gəldiyi hallarda belə sərt qərar 

qəbul olunurdu. Beləliklə, türk dövlətçilik tarixində «parlament» gələnəyi 

vardı və onun başında

 

elbəy deyil, ayquçi dururdu.

 

Ola bilsin ki,

 

ayuki

 

sanı 

toyqulardan fərqli olaraq, «millət vəkili» kimi sarayda daimi fəaliyət göstə-

rənlərə aiddir, bu halda ayquçi həm də ayukilərin başqanı sayıla bilər.  

Bürokratiya.

 

Türk

 

dövlətçilik

 

sistemində

 

san (titul) ilə

 

vəzifə məf-

humunu ayırmaq lazım gəlir;

 

eyni sanı olan

 

adamlar müxtəlif

 

vəzifələrdə 

işləyə bildiyi

 

kimi,

 

eyni

 

vəzifəyə

 

müxtəlif san almış adamların təyin

 

olun-

duğunu da görmək olur. Bu baxımdan, qədim abidələrdə rast gəldiyimiz 

«iç buyuruq başı inançu bağa tarkan» kimi deyimlərdə san (bağa-tarkan), 

özəl şəxsadı (İnançu) və onun tutduğu vəzifə (iç buyuruq-başı) asanlıqla 

seçilir.  

                                                 

173

  Donuk, 1988, 2-3; ßñýÿð-Ãûï÷àã, 1996, 54. 

174

  Kafesoğlu, 1989, 251. 

175

  ЭСТЯ, I. 99-100; Bu kökə feildən isim düzəldən (vurğu, asqı) -qu şəkilçisi və peşə-

sənət bildirən -çi

 

şəkilçisi qoşulmuşdur (ay-qu-çi).

 

Aytmaq

 

feilini

 

azər

 

türklərindən alan 

Qafqaz avarları «atalar sözü» anlamında aytıv sözünü işlədirlər (ТДЯК, 1982, 139).  

---