A zərbaycan türklərinin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
46 alsa da, yalnız yabqu sanına qədər yüksələ bilərmiş. Görünür, hansı yol- lasa taxta çıxarılan İnel kağanın 716-da vəzifəsindən uzaqlaşdırılması da bununla bağlıdır. 124
adında rast
gəlirik. Təkcə
inal sanının deyil,
onun kimi «güvəncli» anlamı
daşıyan inanç və inançu sanlarının da *in (in-am, in-anmaq) kökündən yaranması bəllidir. Bu sanların ilkin leksik anlamında «güvəniləsi adam» məfhumu dövlətdə inal, inanc, inancu sanı daşıyanların hökmdara yaxın adamlar olduğunu göstərir. İnanc sanının sülalə tituluna çevrilməsi olayı da vardır.
Belə ki, Atabəylər
çağında Rey bölgəsinin
xanı İnanc, onun
qızı
İnanc xatun, nəvəsi Kutluq-İnanc adlarını daşımışdır. 125
Bu sanlar sırasına inaq titulunu da daxil etmək olar. Uzmanlar inaq sanını «boy öndəri» anlamında işləndiyini və inaqların dövlət şurasının üzvü
olduğunu
qeyd
etmişlər. 126 Lakin Dədə Qorqud boylarında protokola uyğun olaraq, inaqların qapıda və ya həyətdə (eşikdə) durmaları onların müşavir yox, inallarla eyni statusda olduğunu göstərir. 127 Qut elbəyi İnim- Abakeş, Göytürk kağanı İnim Kültegin adlarında inim sözü kökünə görə inel sanına oxşasa
da, buradakı ini kökü «kiçik qardaş» anlamı daşıyır.
rında ilig-bəg, ilig-kan, ulug-ilig kimi titulların tərkibində görünən elig (ilig) hökmdar, prins, kral anlamı bildirmişdir. 128
El-li, el-lig sözlərinin leksik anlamı da bu yozuma haqq qazandırır.
Atillanın oğlu İlek də «kral» anlamlı
ad daşıyır. Xarəzmşaha qarşı birgə vuruşan türkmən
və
qara-xitay qoşununun başbuğu İlig-Turkman adlanırdı. 129 Bu sanın «türkmən-başı» anlamında ilig-turkman deyimi göstərir ki, boy-budun başçısı kimi sosial qurumda formalaşan ilig termini siyasi
qurumda dövlətin (elin)-başçısı statusu ilə «hökmdar» sanı anlamı qazanmışdır. Elçi. Morfoloji quruluşu (el-çi) şəffaf olan bu
sözün
məna tutumuna tarixboyu müxtəlif anlamlar
yüklənmişdir: 1) diplomat, qasid; 2) boy,
bu-
dun, el sosial qurumlarının təmsilçisi, başçısı; 3) boy, budun və el siyasi
124 Donuk, 1988, 16. 125 Буниятов, 1986, 36-37, 51. 126 Donuk, 1988, 16 (119-cu qeyd). 127 «Sağda oturan sağ bəylər, solda oturan sol bəylər, eşikdəki inaqlar, dibdə oturan xas bəylər! Qutlu olsun dövlətiniz! - dedi» (KDQ, 1962, 62). 128
Donuk, 1988, 19-20. 129
Буниятов, 1986, 37. 47
qurumlarının başçısı. Bu son anlamda elçi sanı dövləti təmsil edən adam (dövlətçi) və «hökmdar» tituluna tay gəlir. Türk dialektlərində elçi//ilçi fonetik variantları ilə işlənən bu söz boy qurumu çağından bəllidir. Belə ki, Sumer qaynağında «Qutiumdan gələn iliş» deyimi vardır. 130
Qut elindən (Qutium) gələn adamın elçi ( > eliş) adlanması açıq sərgilənir. Burada elçi sözünün qasid, diplomat və ya başçı anlamı aydın görünmür, lakin Qut eli çağından bir neçə əsr əvvəl Ulu Sarqona qarşı vuruşan
17
quzey boyundan biri məhz turki boyu adlanır, boyun başçısı isə
adını daşıyırdı. 131
Buradakı Elçu-Nail deyimi isə elçi sanının «boybaşı» anlamını aydın göstərir. Xan//xaqan titulunun sinonimi kimi hərfi mənası «dövlətçi bəy» olan elçibəy sanının da kökü elçi
Leksik mənasına görə «xalq//ölkə//dövlət başçısı»
anlamları daşıyan
ilə bir
sırada
dayanan
elbəy sözünün yaran- ma tarixi daha qədim olmalıdır. Göytürk elinnin başçısı Bumın 552-də il- kagan
titulunu qəbul etmişdir. 132 Z.
V.
Togan türk dövlətçiliyi baxımından «Kutadğu Bilig» əsərinin əhəmiyətindən danışarkən, buradakı ilbeglərin zənginlikdən uzaq yaşam tərzini Antik çağ yazarlarının m.ö.
I minilin or- talarında təsvir
etdiyi Argim-pay ilbegləri
durumuna uyğun gəldiyini gös-
tərir. 133
Herodot və Rəşidəddinin qələmə aldığı saqa və oğuz soykökünə aid miflərində üç qardaşın böyüyü saqalarda Elbəg, oğuzlarda isə Eltegin adlanır.
Bu el-bəg = el-tegin paralelliyi
«vəliəhd» və
«prins» anlamını göstərir. Lakin daha qədim çağlarda el və bəg sözlərinin sosial qurumda
qoyur.
Əslində, belə
də
olmalıdır; m.ö.
III minilliyin ortalarında boy baş-
çısının eyni zamanda dini başçı sayılması olayı yayğın idi. Türk toplumunda Elxan kimi,
Elbeg şəxsadı da geniş yayılmış, bu adın müxtəlif fonetik variantları yaranmışdır: İlbeg, Elbeg (peçeneq), El- bay, Elbəy, Elbəyi. Burada sadəliyi ilə seçilən diləyatımlı elbəy variantını el siyasi qurumu (dövlət) başçısı anlamında «çar» sanına paralel işlədirik. Eltəbər.
Göytürk dövlətinə tabe olan karluq, az, uyğur və
ediz boy- larının başında eltəbər sanı daşıyanların durması göstərir ki, onlar boy və budun başçıları və ya hökmdarın təmsilçisi kimi bölgələrə təyin olunan canişinlər idi. Bu titulun el sözü və təpər (təpmək) feilindən düzəldiyini
130
Balkan, 1992, 42. 131
Memiş, 2002, 70-71. 132
Kafesoğlu, 1989, 93. 133
Togan 1981, 85. Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|