A zərbaycan türklərinin

 

48

yazan P. B. Golden onun «Alban tarixi»ndə ilutuer, İbn Fədlanın əsərin-

də isə yıltavar şəklində verildiyini qeyd edir.

134

 Lakin hat (və ya qaşqay) 

dilindən hetlərə hökmdar titulu kimi keçmiş tabar sözü təp- feilindən yox, 

tap- (tapmaq) feilindən yaranmışdır. Bu baxımdan, eltəbər sanının «el tə-

pər» deyil, «el tapar» anlamında yozumu semantik cəhətdən özünü doğ-

ruldur.

 

Het

 

çarları hətta tapar sanını tabarna

 

şəklində sonralar sülalə titu-

luna çevirmişdilər.

135

 Bu titulu etrusklar Teberi adında saxlamışlar. 

Mərvəzi

 

yazır ki,

 

türk hökmdarı xaqan, bulqar hökmdarı isə eltəbər 

(vıltıvar) titulu daşıyır.

136

  Mərkəzi hakimiyətin tabeliyindən çıxan bu və 

ya

 

digər

 

bölgədə

 

eltəbərin yeni dövlət başçısı

 

kimi fəaliyət göstərməsi

 

də 

mümkündür. Hətta

 

VII  əsrin ortalarında uyğurların  eltəbər sanı daşıyan 

başçısı bəzi ətraf əraziləri ələ keçirib, Çin imperatoru tərəfindən tanınan 

dövləti «Uluq İl-teber» titulu ilə idarə etmişdir.

137

  

Bilgə. Türk dövlətçilik tarixində önəmli titullardan biri də Göytürk 

yazılarında

 

keçən bilgə sanıdır. M.

 

Kaşğari bilgə sözünün bilikli,

 

ağıllı və 

hakim anlamında işləndiyini qeyd edir.

138

 Bilgə kağan xatununun İl-Bilgə 

adlanması göstərir ki, bəzi hökmdar xatunları El-bilgə titulu daşıya bil-

mişlər. Bilgə sanı türk toplumu içində xidmətləri olan yabançıya da verilə 

bilirdi.

 

Necə ki,

 

Göytürklərə sığınıb,

 

Çinin quzeyində dövlət quran

 

general 

Lianq Shi-tu qurdbaşlı bayraq

 

və

 

Tardu Bilgə

 

kağan ünvanı (sanı)

 

almışdır. 

Qədim türk antroponimiyasında geniş

 

yer alan Bilgə

 

adı

 

günümüzə

 

qədər 

işləkliyini itirməyib.

139 

 

Ən qədim türk dövlət titullarından olub, bil-  feilindən düzələn və 

«bilikli» (filosof) anlamı daşıyan bilgə sanı, görünür, subar boylarından 

sumerlərə

 

də keçmişdir. Belə ki,

 

III

 

minilin ortalarında bu

 

san bəzi sumer 

çarlarının

 

adına qoşulmuşdur.

 

Millətin mövcud durumu və

 

gələcək təhlü-

kəsizliyi üçün

 

sorumlu olub,

 

bu

 

sahədə müstəsna xidməti

 

olan

 

dövlət

 

ada-

mına verilən

 

bu

 

titulu m.ö. XXV-XXIV əsrə

 

aid bir

 

sumer

 

yazısında gör-

mək olur: «Eanatumu ensi Laqaşa pa bilga Entemena ensi Laqaşakea» 

deyimindəki bilga sözünü İ. M. Dyakonov «əcdad» (predok) anlamı ilə 

                                                 

134

 ÇÉáõÃáõ¿ñ - ilutuer, ﺮاﻮﻄﻠﻳ - yıltavar (Golden, 1980, 147-150). 

135

 Heroqlif yazı ilə Tabarna möhürləri və üzərində «Böyük kral Tabarnanın möhürü» 

deyimi olan möhür bunu aydın göstərir (Kınal, 1987, 198-199); ИДМ, I. 204. 

136

 Şeşen, 1975, 106. 

137

 Kafesolğlu, 1989, 123. 

138

 MK, I. 11. 

139

 Aldığım ödüllər içində «Türk törə öcağı»nın verdiyi Bilgə sanının özəl qıvancı vardır.  

---

 

49 

tərcümə edir, halbuki həmin mətnin əvvəlində əcdad anlamında aba sözü 

işlənmişdir.

140 

 

Təxminən

 

XXVII

 

əsrdə

 

Uruk şəhər-dövlətinin

 

başçısı

 

olan 

məşhur sumer qəhrəmanı Bilqamesin (~Bilgemeş) adını da həmin yazar 

biliqa-mes şəklində

 

verib,

 

onu «alp əcdad»

 

(predok-geroy)

 

anlamı

 

ilə

 

şərh 

edir. Halbuki, sumer dilini yaxşı bilən, «Bilqamıs» eposunu akad dilinə 

«Gilqamış» adı ilə çevirən katiblər Bilqamesin «hər şeyi görən, hər şeyi 

bilən» anlamı daşıdığını yazmışlar.

141

 Çox güman ki, o, Uruk şəhərinin 

ensisi olandan sonra bilqa-mes sanını almışdır. Eyni gələnək

 

Göytürk

 

yazı-

larında 

  «türk bilgə

 

kağan»ların aldığı ad-san sistemində 

təkrar olunmuşdur. 

Şad. Türk törəsinə görə, hökmdarın oğlu orduya və ya bir asılı böl-

gəyə başçı təyin olunanda ona şad sanı verilirdi. Elbəy oğlunun vəliəhd 

olması üçün öz millətindən olan xatundan doğulması gərəkirdi. Bu törə 

irsi hakimiyətə keçən bəzi türk boylarında işlək olsa da, artıq Göytürk 

elinin sonlarında və Uyğur elində pozulmuşdu. Hələ m.ö. 654-də qamər 

(kimmer)

 

elbəyi

 

Tuğdamı

 

umman-manda

 

çarı

 

adlandıran

 

asur

 

qaynağında 

onun oğlu Sandak şat-ər haqqında gərəkli bəlgə vardır.

142

  

Aşina soyundan 439-da Bilgə-Şad, 576-da Bizanslı elçi Valentinosla 

görüşən

 

Göy-Türk dövlətinin prinsi Türk-Şad,

 

704-də

 

türgeşlərə

 

qarşı vu-

ruşan  Börü-Şad  adları tarixi qaynaqlardan

 

məlumdur.

 

Qətran Təbrizinin 

(1012-1088) Təbriz yaxınlığındakı Şadi-abad kəndində doğulduğu bəlli-

dir.

143

 Vedi

 

bölgəsindəki şadılı boyndan

 

bir

 

soyun

 

Goranboya köçməsi ilə 

burada Şadılı kənd adı ortya çıxmışdır.

 

Bütün bu

 

bəlgələr onu göstərir

 

ki, 

şad titulu boyadına (etnonimə), o da etnotoponimə çevrilə bilir. 

Göytürk yazısında «şada-pıt bəylər» deyimi vardır.

144

 Burada şada 

(şadı) sözünə qoşulan 

 (pıt//put) sözcüyü bud («boy») sözünün şəkil-

çiləşmiş variantı

 

olsa

 

da,

 

«başlayu ulayu şadıput beglər»

 

deyimində işlən-

məsi şadıput sözünün kontekstdə şada məxsus boy anlamı deyil, potensial 

şad sanı ala biləcək soylu (əsl) bəylər zümrəsinə aid olanlar anlamı önə 

                                                 

140

 Дьяконов, 1967, 336, 429-431; Bəzi sumeroloqlar isə mətndəki Pa-bil-ga ifadəsini 

«böyük bilgə» kimi verirlər (Tosun-Yalvaç, 1981, 6. sətr 35). 

141

 Эпос о Гильгамеше («О все видавшем»). M.-L. 1961. 

142

 

Qaynaqda Asur çarının sözləri belə verilir: «Mən Tuqdammenin gücünü dağıdıb onu  

meydanda əvəz edən - belindən gəlmiş oğlu Sandakşatru əzəcəyəm» (Дьяконов, 1956, 

285); Digər sənəddə Tuqdamme artıq «Saka və Gutium çarı» adlanır (Алиев, 1979, 11).

  

143

 

Saqa boyundan bir neçə Bospor çarının daşıdığı Perisad  və «Məcmə üt-təvarix»də 

qeyd olunan Feridunun vəziri Pirşad adında da şad titulu vardır. 

144

 Orkun, 1994, 71-72. 

---