A zərbaycan türklərinin
Yüklə 19,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
44 Monqol alimi T. A.
Bertaqayev yazır ki, xan sözü kaqan terminin- dən kaqan//kağan > kaan
> kan/xan fonetik dəyişməsi ilə yaranmışdır. 111
lakin «Monqolların gizli tarixi» adlı əsərin elə özündə hər iki terminin yanaşı işlənməsi (Çingiz
almaq lazımdır ki, qan//kan sözünün işlənmə tarixi çox qədim yazılarda əks olunmuşdur: qut elbəyi Tirikan (m.ö.XXII), etrusk teonimi Tarkan. Əslində,
xan
sözü xaqan sanından daha
qədimdir və onun qədim
so-
sial qurumda ata-baba anlamı ilə «qam-qan»
(qam-ata) inanc terminində işlənməsi
(Qamqan oğlu Bayındır xan) bunu
aydın
göstərir. 112 İlkin ərəb qaynaqları İbrahim peyğəmbərin Kan-tura soyundan olan arvadından törə- yənləri türk saydığından azər türklərinə bəni-qantura demişlər. Bu
baxım-
dan, ilkin praforması *qañ şəklində bərpa olunan bu söz xaqan (ka-qan) sanı tərkibində də görünür. Kore dilində kan və kaqan sözləri kwan və ke-kwan şəklində işlənir. 113
Güman etmək olar ki, xaqan sanı redublika- siya ilə xan sanınından yaranmışdır: *qa-qañ > *qagañ
> qagan//kagan. Kaqan (xaqan // kağan). Türklər xan sanından yuxarı olan kaqan sanını «imperator» anlamında işlətmişlər. Kağan sanını Çin qaynaqları kexan şəklində verir. 114
Bu titulun hunlarda m.ö.
işlənməsi bəllidir. 115 K.
Şiratori bu sanın 394-402-ci illər arasında yarandığını yazır. 116
Halbuki xaqan titulu 293-cü ilə aid pəhləvi yazısında qeyd olunmuşdur:
xaqanı və başqa ölkələrin başçıları ehtiramlı salamlarla onun sarayına gəldilər». 117
rinə qədər yayılmışdır. Belə ki, Skandinav saqalarında xakon formasında işlənən bu titul «Xakon oğlu Xakon haqqında saqa» epik əsərinin adında da əks olunmuş, hətta, Xakon Maqnussonun adında olduğu kimi, XIV
əsrə qədər davam etmişdir. 118
İlk rus hökmdarı (839-da) kaqan ünvanı daşıyırdı.
111 Бертагаев, 1976, 45. 112
Bu, qut adlarında
da görünür: Ulu-kan (hu-lu-uk-ka-an), Tiri/Tirig-qan (Balkan, 1992). 113 Togan, 1981, 16. 114 Бичурин, I. XLVIII-L. 115 Kafesoğlu, 1989, 255. 116 Shiratori 1945, 504. 117 Turk (ī) xākān ud abārīg gil-xwadāyān ī kustag kustag pad drōd (ī) šīrēnag ō dar āmad hēnd (Karnamak, XVIII, 22). 118
ДГС, 1986, 89-92, 147. 45
İ. Hassan yazır ki, xan sözünün işləndiyi ən əski deyimlər inanc sisteminə ilişkin bəlgələrdir. 119 Yazarın bu doğru müşahidəsi kan sözülə yaranan ka- qan sanının tarixini də m.ö. XIII-XII əsrlərə, yəni Əfrasiyab çağına qədər qədimə çəkir. Türklərin ən böyük sanı xan olduğunu yazan
M.
Kaşğari əlavə edir: «Əfrasiyab oğullarına
da xan deyilir; Əfrasiyab isə Xakan'dır. Bu adın verilməsi tarixinə aid uzunca bir hekayə vardır». 120
Katun (xatun). Türk dillərində qadın sözünün titula çevrilməsi qut alıb
başçı seçilən kağanın xanımı ilə bağlı ortaya
çıxmışdır. Törəyə görə, xatun bəlli soydan olmalı idi. O, dövlət məclisində iştirak edir və xarici elçiləri ayrılıqda qəbul edə bilirdi. Bu gələnək İslamdan
sonrakı
çağlarda
da görünür. Qaraxanlı İlig xanın nəvəsi və Sultan Məlikşahın (1072-1092) xanımı olan Türkan xatun dövlətdə böyük nüfuz sahibi olan vəzir Nizam- ülmülkü vəzifədən saldıra bilmişdi. Sultan
Toğrul bəyin (1040-1063) xanımı Altuntac xatun isə Səlcuqlu dövlətini xilas etmək üçün doğma oğlunu zəncirə vurdurmuşdu. Görünür,
türk elində
başçı ölərkən yeni başçı
seçilənə qədər xatunu
bir
müddət onun yerini tuta bilirdi. Alban eli çağında (527-də) sasanilərə yardım etmək istəyən «iç hun» boyundan 20 minlik qoşunu Azərbaycanda məhv edən «kişi kimi təpərli və ağıllı» Buğarıq//Boğarıq (βωαρήξ)
(βαλάχ)
adlı subar
başbuğu
öləndən
sonra onun
dul
qalmış
xanımı
idi. Buğarıq xatundan minil öncə massaqet (başsaqet) çarının dul qalmış xanımı Tomiris də m.ö. 530-da Pers şahı Kuruşu (Kiri) öldürmüşdü. 121
Qədim Azərbaycanda yayğın olan Araz,
Kuər, Qut (
Xutu-ini),
Turan iyə adları Urartu yazılarında teonim (dingir) determinatıvilə verildiyi kimi, Arubanı adı
da teonim kimi təqdim
olunmuşdur.
Burada «təmiz-saf xanım» anlamı
Görünür,
xanım
adlarının
tərkibində işlənən banu sözü qədim inancla bağlı termin olmuşdur, lakin katun titulu ilə paralel işlənən yincu sanının «inci» sözündən yaranması mümkündür. Bəzi boylarda xatunlarla bağlı el-bilgə və tərkən sanı da işlənmişdir. 122
İnal. M. Kaşğarinin yazdığına görə, anası xatun soyundan, atası isə adi adam olan gənclər inal adlanır. 123 Törəyə görə, inallar müxtəlif sanlar 119
Hassan, 2000, 229. 120
MK, III. 157. 121
Herodot, I. 205. 122
İltəriş xaqanın xatunu (Kültegin və Bilgə xaqanın anası) kimi Uyğur xaqanı Moyun Çorun xatunu da elbilgə sanı daşıyırdı. 123 MK, I. 122. Yüklə 19,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|