26
H.Ərəblinskinin təcili köməyə ehtiyacı olduğunu yazır. Üzünü «Xeyriyyə
cəmiyyətlərinə, varlılara, gənclərə» tutur, onlara müraciət edir ki, ilk artistimizə
yardım etsinlər. Sonra gec olar. («Kömək lazımdır», «Kaspi» qəzeti, 1913-cü il, 24
avqust, №190). Amma bu dəfə də jurnalistin harayına cavab verən tapılmadı.
«Müsəlman səhnəsinin ilk istedadlı artisti ağır xəstələnib əlini cəmiyyətə
uzatmışdı. O Cəmiyyətə ki, ona çox əl çalmışdı». Bəs Cəmiyyət artistin
müraciətinə necə cavab verdi? Biganəliklə, laqeydliklə. Cəmiyyət susdu. Tək-tək
adamlar kömək əli uzatdı. C.Hacıbəyli üzünü oxuculara tutub təəssüflə soruşur:
«Belə vəziyyətdə yaşadığımız mühiti cəmiyyət adlandırmaq olarmı?». («Kaspi»
qəzeti, «Bizdə cəmiyyət varmı?», 1913-cü il, 8 sentyabr, №202).
Cəmiyyətdə bir qism adamlar var ki, onlar hay-küysüz, səssiz-səmirsiz iş
görməklə, xalqa fayda verməklə məşğuldurlar. Onlar şan-şöhrət naminə yox,
xalqın tərəqqisi, maariflənməsi üçün ömür-günlərini şama döndərirlər.
C.Hacıbəylinin fikrincə, bu cür şəxsiyyətlərdən biri, «xalqın xilaskarı», «xalq
ziyalısı» İmran Qasımovdur. («Xalq xadiminin xatirəsi», «Kaspi» qəzeti, 1914-cü
il, 11 fevral, №34).
C.Hacıbəylinin qəti qənaətinə görə «… İmran Qasımovun sayəsində ilk
müsəlman operası işıq üzü görmüşdür». İndi çox populyar olan ziyalılardan biri ilk
opera haqqında söhbət düşəndə demişdi: «- Cənablar, bir baxın, heç ermənilərin öz
operası yoxdur, biz onu necə səhnəyə qoya bilərik?». İ.Qasımov çoxları kimi
«bundan heç nə olmaz» deməmişdi. Əksinə, o, həvəsləndirir, «hər cür süni və təbii
maneələrə sinə gərirdi». Operanın ilk məşqi də mərhumun mənzilində keçmişdi.
Məqalənin sonunda C.Hacıbəyli xalq qarşısında böyük xidməti olan belə bir
şəxsiyyətin adının əbədiləşdirilməsinin zəruri olduğunu söyləyir.
Mətbuat və mədəniyyət tariximizdə silinməz iz buraxan «Əkinçi» qəzetinin
redaktoru H.Məlikovun vəfatının beş illiyi münasibətilə C.Hacıbəyli yazırdı ki, hər
bir jurnalistin borcudur ki, bu əlamətdar tarixi günü qeyd etsin. Bu ictimai və
mənəvi şüura təsir edir, onu dirçəldir («Həsən bəy Məlikovun xatirəsinə», «Kaspi»,
1912-ci il, 28 noyabr, №269).
C.Hacıbəyli H.Məlikovu «nəhəng» adlandırır və yazırdı: «O, bizim Cəmiyyəti
belə xarakterizə edirdi: «Çağırıram-gəlmir, göstərirəm-görmür, deyirəm-eşitmir».
C.Hacıbəyli öz müəlliminin dedikləri ilə razılaşır və bu qənaətə gəlirdi ki, istəyə
nail olunanadək çalışmaq lazımdır. Verdiyi sözə sadiq olan Ceyhun bəy böyük
alim və maarifçi mühərrir Həsən bəy Zərdabinin vəfatının 7 illiyi münasibəti ilə
yazırdı: «Bü gün müsəlman maarif işinin pioneri sayılan H.Məlikovun ölümündən
7 il keçir. Gurultulu nitq və təntənəli mərasimlə dəfn olunan Məlikovun vəfatından
7 il keçir». («Kaspi» qəzeti, 1914-cü il, 28 noyabr, №267). Mərasimdən sonra
H.Məlikova münasibətlə bağlı hansı işlər görüldüyünü araşdırmaq istəyir. Bu
qənaətə gəlir ki, deyəsən, o çıxışları elə həmin gün külək aparmışdı.
Böyük xalq xadimi təntənə ilə dəfn olundu, qəzetlər iki-üç gün yazdı, şəkil və
tərcüməyei-halı dərc edildi. Vəssalam. Müsəlman Cəmiyyəti bu nəhəng şəxsiyyəti
unutdu. Həsən bəyə abidə qoymadı. Mərhuma baş daşı qoymaq üçün onun
xanımına yardım belə etmədi. C.Hacıbəyli bu münasibətin təsirilə hiddətlə yazırdı
ki, vəhşilər belə öz rəhbərlərinin qəbrini abadlaşdırır, bəzəyirlər. Görünür,
C.Hacıbəyli bir qədər əvvəl «Müsəlmanın qeydləri»ndə («Kaspi» qəzeti, 1914-cü
27
il, 29 yanvar, № 10) Cəmiyyətin diqqətini bu məsələyə yönəldəndə ümid edirdi ki,
Xeyriyyə cəmiyyətləri onun dediklərindən nəticə çıxaracaq.
«Bütün həyatını xalqına həsr etmiş, xalq naminə şəxsi səadətdən imtina etmiş,
bir çox sahələrdə pioner olan bu şəxsə müsəlman cəmiyyətində adi baş daşı
qoymağa pul tapılmadı».
Ceyhun bəy böyük satira ustası M.Ə.Sabir və xalqın tərəqqisi, maariflənməsi
yolunda ömrünü şama döndərən H.Vəzirovun da irsinin toplanması, gələcək nəslə
çatdırılması, adlarının əbədiləşdirilməsini çox zəruri vəzifə kimi irəli sürürdü.
(«Bir ölüm ətrafında». «Kaspi» qəzeti, 1913-ci il, 20 aprel, № 87; «Kədərli
ildönümü», «Kaspi» qəzeti, 1917-ci il,5 fevral, № 29).
«Bir ölüm ətrafında» adlı məqaləsində Volqaboyu müsəlmanlarının adlı-sanlı
söz ustası Abdulla Tukayevin vəfatının adamları nə qədər sarsıtdığından bəhs edən
C.Hacıbəyli göstərir ki, biz istedadlı şair Sabiri ləyaqətlə dəfn edə bilmədik. Onun
əsərlərinin çapı üçün isə qəpik-qəpik vəsait toplamaq məcburiyyətində qaldıq.
H.Vəzirovun fəaliyyətini ehtiramla yad edən C.Hacıbəyli təlaşla soruşur:
«Haşım bəyin adı Qafqaz müsəlmanlarının ictimai-milli dirçəliş tarixinə
düşəcəkmi?». Cəmiyyətdə hökm sürən etinasızlıq müəllifi kədərləndirir. Müəllif
H.Vəzirovun əsərlərinin çapını, tərcümeyi-halının tərtib edilməsini, xidmətlərinin
qələmə alınmasını günün təxirəsalınmaz vəzifəsi hesab edir.
C.Hacıbəyli xeyriyyə cəmiyyətlərinin təkcə maarifi yaymağa, məktəblər
açmağa, ziyalılara yardım etməyə yox, həm də kasıblara, müharibə nəticəsində
Bakıya pənah gətirmiş on minlərlə qaçqına kömək etməyə səsləyirdi.
«1914-cü ildə müsəlman həyatı»nda («Kaspi» qəzeti, 1 yanvar, №1; 3 yanvar,
№ 2; 6 yanvar, № 4; 9 yanvar, № 6) Ceyhun bəy göstərir ki, xeyriyyəçilər əvvəlki
illərə baxanda nisbətən fəallaşmış, müharibədən qaçqın düşən müsəlmanlara
yardımı artırmışlar. Bununla belə, müəllif göstərir ki, yerlərdə qaçqınlarla məşğul
olacaq bir təşkilatın yoxluğu ucbatından bu iş yarıtmaz həyata keçirilir.
Qaçqınların sayı, onların ehtiyacının dərəcəsi məlum deyil. Harada nə qədər qaçqın
yerləşdirildiyi də bilinmir. Heç kim onlara heç adi məsləhət belə vermir». Bütün
bunları işıqlandırmamaqda Ceyhun bəy mətbuatı da qınayır. Müəllif müşahidə
etdiyi bir hadisəni təsvir edir. Qars vilayətindən Bakıya pənah gətirmiş bir neçə
yüz ailə şəhər rəhbərliyinə müraciət etmişlər. Onlar yardım üçün vəd versələr də,
hələlik qaçqınlara heç bir yardım göstərilməmişdir. Müəllif bu qənaətə gəlir ki,
qaçqınlara «geniş ictimai kömək lazımdır». C.Hacıbəyli yazır ki, Bakıda öz
millətinə yardım məqsədilə ermənilərin, gürcü və polyakların «Qaçqınlara yardım
komitəsi» yaradılmışdır. Müəllif haqlı olaraq, bəs biz müsəlmanlar nə üçün belə
komitə yaratmamalıyıq? – sualını verir və ictimaiyyəti tezliklə belə bir təşkilat
yaratmağa çağırır.
«Bacarıqsızlıq, yoxsa cinayət» («Kaspi» qəzeti, 1916-cı il, 25 yanvar, №20)
məqaləsində qaçqınlar probleminə çox kəskin toxunan, müəllif göstərir ki, 10
aydan çoxdur ki, Qars qaçqınları bizə pənah gətirmişdir. Ceyhun bəy öz doğma
yurd-yuvasından, isti ocağından didərgin düşən müsəlmanların son dərəcə ağır
vəziyətini təsvir edib yazır: «Soruşulur: Biz öz can verən qardaş, bacı, ana və
arvadlarımızın vəziyyətini yüngülləşdirmək üçün nə etmişik? Bu müddət ərzində
onların heç olmazsa, acından ölməməsi üçün nə etmişik?» Müəllif sonra soruşur:
Dostları ilə paylaş: |