Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may 2015-ci il
357
Naxçıvan iqtisadi-coğrafi rayonun sahəsi 5,6 min km
2
olmaqla respublika ərazisinin 6,5%-ni ,
əhalisi 427,2 min nəfər olmaqla ölkə əhalisinin 4,5%-ni təşkil edir (2014-cü il).
Naxçıvan iqtisadi-coğrafi rayonu şimal və şimal-şərqdən Ermənistan (246 km), qərbdən və
cənubdan Türkiyə (15 km) və İran İslam İslam respublikası (204 km) ilə həmsərhəddir. Ermənistanla olan
təbii sərhədləri Zəngəzur və Dərələyər dağlarının suayrıcıları, Türkiyə və İranla sərhədini isə Araz çayı
boyunca keçir
İqtisadi coğrafi rayon Azərbaycanın özünəməxsus demoqrafik inkişaf xüsusiyyətlərinə malik olan
regionlarından biridir. Regionda əhalinin ümumi artımının əsas mənbəyini onun təbii artımı təşkil dir.
Vaxtilə burada əhalinin orta illik artımı çox yüksək olmuşdur. Lakin Ermənistan Azərbaycan
münaqişəsindən sonra blokadaya düşdüyünə görə bütün sahələrdə tənəzzül olduğu kimi təbii artım
səviyyəsi də xeyli aşağı düşmüşdür. Məsələn, əvvəllər əhalinin artımı ildə hər 1000 nəfərə orta hesabla
25-30 nəfər təşkil edirdisə, indi (2014-cü ildə) 15,6 nəfərdir. Əhalinin ən çox artımı (23-30 nəfər) Sədərək
və Kəngərli rayonlarındadır (cədvəl-1).
Naxçıvan iqtisadi-coğrafi rayonu üzrə 1991-2014-cü illərdə təbii artımda dəyiĢikliklər
Cədvəl 1
№
Ġnzibati rayonlar
Əhalinin 1000 nəfərə görə
1991-ci il
1999-cu il
2014-cü il
doğu
m
öl
üm
tə
bi
i
art
ım
doğu
m
öl
üm
tə
bi
i
art
ım
doğu
m
öl
üm
tə
bi
i
art
ım
1
Naxçıvan şəhəri
27,1
5,2
21,9
12,2
5,0
7,2
22,1
4,6
17,5
2
Babək rayonu
31,4
5,6
25,8
17,0
5,7
11,3
30,4
5,3
25,1
3
Culfa rayonu
26,5
5,4
21,1
19,4
5,3
14,1
20,9
4,0
16,9
4
Ordubad rayonu
28,3
5,7
22,6
15,9
6,1
9,8
21,3
6,7
14,6
5
Sədərək rayonu
-
-
-
22,2
5,7
16,5
29,8
-
29,8
6
Şahbuz rayonu
29,8
6,0
23,8
16,5
6,1
10,4
23,1
4,6
18,5
7
Şərur rayonu
29,3
5,8
23,5
16,1
5,0
11,1
21,1
5,2
15,9
8
Kəngərli rayonu
-
-
-
-
-
-
29,7
6,5
23,2
Naxçıvan
iqtisadi
coğrafi rayonu üzrə
29,2
5,1
24,1
16,1
5,4
10,7
22,6
4,8
17,8
Azərbaycan
respublikası üzrə
27,0
6,3
20,7
14,8
5,9
8,9
19,0
6,0
13,0
İqtisadi coğrafi rayonunun iqtisadiyyatınn bütün sahələrini hər yerdə güclü inkişafı ilə əlaqədar
olaraq şəhər əhalisinin sayı da artır. Hazırda şəhər əhalisinin ümumi sayı 124,0 min nəfər təşkil edir ki,
bu da 1924-cü ilə nisbətən 12 dəfədən çoxdur. 2014-cü ilin məlumatına iqtisadi-coğrfai rayonda 5 şəhər-
Naxçıvan, Culfa, Ordubad, Şahbuz, Şərur və 12 qəsəbə vardir. Muxtar respublika ərazisinin ən böyük
şəhəri Naxçıvandır. Burada bütün şəhər əhalisinin 71,2 min nəfər və ya təxminən 70%-i cəmlənmişdir
(cədvəl- 2).
Naxçıvan iqtisadi coğrafi rayonu üzrə əhalinin
sıxlığı və urbanizasiya səviyyəsi (2014-cü il)
cədvəl 2
№ Inzibati rayonlar
Sahəsi
min km
2
Əhalisi
min
nəfərlə
Əhalinin orta
sıxlığı (1 km
2
-
a düşən)
Şəhər əhalisi
Kənd əhalisi
Min
nəfərlə
%-lə Min
nəfərlə
%-lə
1
Naxçıvan şəhəri
0,13
88,0
677
78,3
89,0 9,7
11,0
2
Babək rayonu
0,90
68,7
76
3,7
5,4
65,0
94,6
3
Culfa rayonu
1,00
44,5
45
12,7
28,5 31,8
71,5
4
Ordubad rayonu
0,97
47,7
49
10,9
22,8 36,8
77,2
5
Sədərək rayonu
0,15
15,0
100
2,0
13,3 13,0
86,7
Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may 2015-ci il
358
6
Şahbuz rayonu
0,92
24,0
26
3,9
16,2 20,1
83,8
7
Şərur rayonu
0,81
109,4
135
7,0
6,4
107,4
93,6
8
Kəngərli rayonu
0,68
29,9
44
5,5
18,4 24,4
81,6
Naxçıvan
iqtisadi
coğrafi rayonu üzrə
5,562
427,2
77
124,0
29,0 303,2
71,0
Azərbaycan
respublikası üzrə
86,6
9356,5
108
4966,2
53,1 4390,3
46,9
Əhalinin təbii artımının aşağı düşməsinə baxmayaraq burada şəhər sakinlərinin sayında artım
olmuşdur. Məsələn, iqtisadi-coğrafi rayonda şəhər əhalisinin orta illik sayında xüsusi çəkisi 1990-cı ildəki
27,3%-dən 2014-cü ildə 29% qədər yüksəlmişdir. Burada əhalinin orta sıxlığı hər km
2
-a 1990-cı ildəki
54,5 nəfərdən, 2014-cü ildə 77 nəfərə qədər artmışdır. Ümumi əhalinin 212,7 min nəfərini və ya 49,8%-ni
kişilər, 214,5 min nəfərini və ya 50,2%-ni isə qadınlıar təşkil edir.
Beləliklə, iqtisadi-coğrafi rayonun əhali coğrafiyasının ətraflı təhlili göstərir ki, onun demoqrafik
inkişafında sabitləşmə gedir ki, əhalinin azalmasının və miqrasiyasının güclənməsinin qarşısının alınması
istiqamətində ciddi sosial tədbirlər görülür
MEġƏNĠN EKOLOJĠ FUNKSĠYALARI
Məmmədova G.Q.
Lənkəran Dövlət Universiteti
Biosferin bir hissəsini təşkil edən meşələr yer üzərində və atmosferdə günəş enerjisinin paylanması,
atmosferin istilik və rütubətliyini tənzimləyir, çaylarda su rejimini və s-i nizama salır. Meşə öz
inkişafında bioloji cəhətdən bir-birilə bağlı olan və bir-birinə, həm də xarici mühitə təsi göstərən ağac,
kol, ot, digər bitkilər (ibtidai bitkilər), heyvanlar aləmi və mikroorqanizmlərin birliyi olub coğrafi
landşaftın elementidir.
Təbitərin orijinal və təkrarolunmaz hissəsi olan meşə mövcudluğu və inkişafı üçün öz-özünə
əlverişli şərait yaratmaqla ətraf mühitə aktiv təsir göstərir.
Meşə mühitində bitən ağaclar həm zahiri görünüşünə, həm də böyümə və inkişaf şətraitinə görə
tək-tək bitən ağaclardan fərqlənir. Meşədəki ağaclar sıx bitdiyindən, bir-birinə təsir göstərir, ona görə də
oradakı ağaclar uca boylu, düz qamətli, çətirləri isə az inkişaf edərək ensiz və gödək olub, ağacların təpə
hissəsində yerləşir.
Meşənin aşağıdakı ekoloji funksiyaları vardır.
1.
Mühit qoruyucu (ekoloji) tarazlığın qorunması. Meşələrin bütün komponentləri bir-birilə və ətraf
mühitin təsiri altında olur və özü də ona təsir göstərir. Belə ki, günəş enerjisini meşədə əsasən
fotosintez prosesində ağacların çətirləri udur və bununla da üzvi maddə toplayır. Günəş
enerjisinin əsas kütləsi çətirlərin səthi, meşə talasında isə torpağın səthində əks olunaraq
atmosferə daxil olur, az bir hissəsi transpirasiyaya sərf olunur. İstər qışda, istərsə də yayda meşə
mikromühit yaradır.
2.
İqlimnizamlayıcı funksiyası. Meşədə temperaturun sutkalıq dəyişməsi açıq (meşəsiz) sahəyə
nisbətən zəif nəzərə çarpır. Meşə biosferdə enerji və kütlə mübadiləsinə, onun fəaliyyətinə, təbii
mühitin formlaşmasına, atmosferdə qazlar qarışığının nisbətinin nizamlanmasıda müstəsna rol
oynayır. Meşə mikroiqliminin müalicəvi əhəmiyyəti vardır.
3.
Suqoruyucu və sunizamlayıcı funksiyası. Meşə rütubətinin etibarlı toplayıcısı, qoruyucusu və
―ədalətli‖ paylayıcısıdır. Meşəyə düşən atmosfer çöküntüləri- yağış və qar suları torpağa tədricən
hopur və burada buxarlanma az olduğundan həmin sular çayların və bulaqların qidalanmasında
mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Meşədə qar örtüyünün əriməsinin gec başlanması, çaylarda yaz
daşqınlarının çoxalmasının qarşısı alınır. Dağlarda və dərə-təpəli relyef şəraitində su axımının
salınmasında müşə xüsusi rol oynayır. Ümumiyyətlə meşə hidroloji rejimi nizamlayır.
4.
Torpaqqoruyucu funkiyası. Meşədə ilbəil arası kəsimədən ağac və kolların külli miqdarda
yarpaqları, xırda və iri budaqları, qabıq, çiçək və meyvələri tökülür, onlara isə milyonlarla həşərat
qalıqları qarışır. Torpaq səthinə düşən bu töküntülər tədricən çürüyüb parçalanır və qalın üzvi
kütlə əmələ gətirir. Bua meşə döşənəyi deyilir. Meşə döşənəyi yağış sularını pambıq kimi özünə
Dostları ilə paylaş: |