Абшерон игтисади ъоьрафи районун шящярляринин

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
110 
 
 
Şəkil 3. Məsələnin həllinin axtarış bloku 
Nəqliyyat  məsələsi  qapalı  deyil  açıq  olduqda,  yəni 





5
1
3
1
j
j
i
i
b
a
şərti  ödənmədikdə, 





5
1
3
1
j
j
i
i
b
a
 fərqinə  uyğun  fiktiv  satış  məntəqəsi  təsəvvür  olunur  və  bu  məntəqəyə  bütün  istehsal 
sexlərindən nəqliyyat xərcləri sıfır götürülür və yuxarıda qeyd olunan mərhələlərə uyğun sənəd blokları 
tərtib olunur. Nəqliyyat məsələsinin digər hallarına uyğun mərhələlər də analoji qaydada yerinə yetirilir.  
Məsələn, defisit hala uyğun sənəd nümunəsi şəkil 4-də göstərildiyi kimidir. 
 
Şəkil 4.  Nəqliyyat məsələsinin həllinin MathCAD sənədi (defisit hal) 
İşlənilən  proqram  sənədlərindən  digər  xətti  proqramlaşdırma  məsələlərinin  həllində  də  istifadə 
etmək mümkündür.  
 
 
 

---

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
111 
TĠBBĠ ƏMƏLĠYYATLAR ZAMANI NARKOZUN VERĠLMƏSĠNDƏ 
ĠSTĠFADƏ OLUNAN QURĞULARIN ĠCMALI 
 
Məmmədli T.İ.  
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Çox  vaxt  narkozlar  kombinasiyalı  (məsələn,inqalyosion  narkozla,qeyri-inqalyosion    narkoz  
narkozla  əzələ  relaksantlari,müxtəlif  iqalyosion  və  bir  neçə  növ  qeyri-m-qalyosion    narkozlarin  
qarışıqı,yeni  anesteziya  ilə  hər  hansı    başqa  bir  növ  narkoz,hipnozla  müxtəlif  narkoz,hipotermiya  ilə 
narkoz,elektrik  narkozu  və  s.tətbiq  edilir.İnqalyosion  narkoz  açıq,qapalı,yarımqapalı,yarımcıq  üsullarla 
verilir.Narkoz verilərkən maska və xüsusi qurğulardan istifadə edilir. 
Tibbi  əməliyyatlar  zamanı  xəstəni  nəzarət altında  saxlamaq  ve orqanizmin funksiyalarını idarə 
etmək  üçün  anestezologiyada    elektroensefaloqrafiya,  elektrokardioloqrafiya,  karbosimmetriyanın  və 
s.göstəricilərini  avtomatik  süretde  təhlil edən qurğular  tətbiq olunur. 
İnqalyasiya    anestetiklərin  verilməsi  üçün  narkoz  qurğularına    mikro  kompüter  qosmaqla 
anestezioloji  sistem  yaradılması vacib məsələlərdən  biridir  ki, bu da anestetiklərin  xəstəyə göstərdiyi  
təsiri    bilmək    üçün  anestezioloq  əməliyyat  zamani  xestenin  fizioloji  vəziyyətini  xarakterizə  edən  
parametrləri(məsələn,elektrokardioqramma,ürək  yığılması  tezliyi,qan  tezyiqi,urək  döyünməsi,nəfəsin 
həcmi,hərarətin tezliyi və s.)izləməyə müvafiq  qərarlar qəbul etməyə imkan verir. 
Mikrokompüterlərin    universallığı    monitor  sisteminin    müşahidəsini    asanlıqla  genişləndirməyə 
imkan  verir.  Beləki,  müasir    zamanda    cihazqayıranlar    tərəfindən  yeni  modellər  hazırlanır  ki,bu  model 
xəstənin  gələcəkdə ehtimal olunan  vəziyyətini  qabaqcadan  görmək və bu  vəziyyətlərin mühüm  halları 
haqqında proqnozlaşdırmalar  və s.aparmağa imkan verir.Odur ki,‖Xəstəyə  narkoz  verən  kontrollerin  
işlənməsi‖ mövzusunda işlənmiş  dissertasiya  işi aktualdır. 
Narkoz  qurğuları   inqalyasiya  anestetiklərinin  ötürülməsi üçün nəzərdə tutulmuşdur. İnqalyasiya 
narkozu  açıq,yarımaçıq,qapalı və yarımqapalı üsulla verilir: 
1.Narkozun açıq üsulla verilməsində xəstə anestetik ilə atmosfer havasını birlikdə alır.Qaz halında 
olan  anestetiklərin  açıq    üsulla    verilməsi  qeyri  mümkündur.Ancaq  maye  halında  olan  anestetiklər  açıq 
üsulla verilir.Bu zaman anestetiklərin itkisinə yol verilir və xəstənin tənəffüsü  üçün süni olaraq atmosfer 
havasindan istifadə edilir. 
2.Narkozun  yarımçıq  üsulla  verilməsində  qaz-oksigen  və  narkoz  qazları  aparat  balonlardan 
gəlir.Verilən  qaz  tənəffüslə  atmosferə  xaric  olur.Xəstə    nəfəs  alma    aktında  anestetikləri    atmosterdən 
havasız  qəbul  edir,nəfəs  vermə    aktında  isə  atmosferə  qaytarır.Yarımçıq  yolla  narkoz    hipokopnivaya 
səbəb  ola  bilər.Yarimçıq  yolla  narkoz  ―Narkon‖(SSRİ)  ―EMO‖(İngiltərə)  ―Avtonarkon‖qurğuları  ilə 
verilir. 
3.Narxozun    qapalı    üsulla  verilməsində  atmosfer  havası  iştirak  etmir.Anestetiklər  qaz 
balonlarından    qurğuya  daxil  olur.  Anestetiklər    nəfəs  vermə  aktında  qurğuya  qayıdır,təkrarən  tənəffüs 
üçün    hazırlanır.Narkozu  tam  qapalı  vermək  mümkün  olmadığı  üçün  qazın  ümumi  serfi  1  litrden  artıq 
olmamalıdır.Qapalı  yolla  narkoz  ―Polinarkon‖  (SSRİ),  ‖Oktavian‖  (AFR)    ―Xipana‖(Çexiya)  universal 
qurğuları  ilə  verilir.  Universal  qurğular    narkozu    bütün    üsullarla    verməyə    müxtəlif    anestetiklər  
işlətməyə  və  anestetikərin  qənaətinə  imkan yaradir. 
4.Narkozun  yarımqapalı üsulla  verilməsində  nəfəslə  alınan  qaz  balonlardan  gəlir:Nefəs vermə 
zamanı  anestetikərin bir  hissəsi isə   atmosfer    havasına    çıxır.  Yarımqapalı  verilən  qazin  sərfi  1-3  litrə 
bərabərdir. 
Anestetiklərin    xəstəyə    göstərdiyi    təsiri    bilmək  üçün  anestezioloq    əməliyyat  zamanı    xəstənin 
fizioloji    vəziyyətini    xarakterizə  edən    parametrləri    izləməlidir.  Bu    parametrlər    aşağıdakilardir: 
elektrokardioqrama ,ürək yığılması,təzliyi,qan təzyiqi,ürək döyünməsi,nəfəsin hərarəti,həcmi ve tezliyi. 
 
 
 
 
 
 

---

Magistrantların XV Respublika Elmi konfransı, 14-15 may  2015-ci il 
 
 
 
112 
ÇEVĠK ĠSTEHSAL MODULUNUN OBYEKTLƏ ƏLAQƏ QURĞUSUNA QOYULAN 
TƏLƏBATLARIN TƏYĠNĠ 
 
Səfiyev M.B. 
Sumqayıt Dövlət Universteti 
 
Sənaye  müəssisələrində  müasir  avtomatlaşdırma  vasitələrindən  robotlar,  avtomatik  idarə  olunan 
nəqliyyat sistemləri, xüsusiləşdirilmiş manipulyatorlar, qaldırıcı-mövqeləşdirici qurğular, emal mərkəzləri 
və  s.  istifadə  edilməklə  yaradılan  çevik  istehsal  modulları(ÇİM)  adətən  mürəkkəb  iş  şəraitində  (açıq 
havada,  manipulyatorların  idarə  qurğularında  istifadə  olunan  sıxılmış  havanın  təzyiqinin  və  elektrik 
enerjisinin qeyri-sabit qiymətlərində, hava şəraitinin təzyiqi, istilik və digər meyarların tez-tez dəyişdiyi 
hallarda və s.) fəaliyyət göstərmək üçün layihələndirilir və tətbiq olunurlar. Məlum olduğu kimi, müasir 
avtomatlaşdırma vasitələri mexatron qurğulardır, yəni mexaniki dinamiki qurğular olmaqla elektron əsaslı 
idarəetmə  sistemləri  ilə  idarə  olunurlar.  Son  vaxtlar  kompüter  texnikasının  sürətli  inkişafı  ilə  əlaqədar 
olaraq,    geniş  funksional  imkanlara  malik  və  sənaye  şəraitində  tətbiq  olunmağa  yararlı  kompüterlərin 
yaradılması, onların ÇİM-nin idarəetmə sistemlərində istifadəsini aktuallaşdırır. 
Təcrübə göstərir ki, sənaye müəssisələrində ÇİM-in tətbiqinə müəyyən problemlər qarşıya çıxır ki, 
onların da həlli əlavə vəsait və avadanlıqlar tələb edir. Bu problemlərdən biri və ən vacibi də idarəetmə 
sistemi ilə ÇİM-in avadanlıqları arasında etibarlı əlaqə qurğusunun yaradılmasıdır.  
ÇİM-in idarəetmə sisteminin əsas funksiyası ÇİM-in mexatron qurğularının müxtəlif mövqelərində 
quraşdırılmış  vericilərdən  daxil  olan  informasiyalar  emal  edərək  cari  situasiyanı  təyin  etmək  və  həmin 
situasiyaya uyğun idarəetmə siqnallarının formalaşdırılmasıdır. Kompüterlərin daxilindəki qurğular kiçik 
amplitudalı siqnallarla işləyir. Vericilərinin çıxış siqnalları nisbətən böyük qiymətli gərginliklərlə təsvir 
olunur,  icra  mexanizmləri isə  sənaye  tezlikli  dəyişən cərəyanla  işləyən  qurğulardan  təşkil  olunur.  Digər 
tərəfdən  sənaye  müəssisələrində  istifadə  edilən  müxtəlif  avadanlıqların  hesabına  elektrik  şəbəkəsində 
yüksək  amplitudalı  və  qısa  müddətli  təhriflər  idarəetmə  sistemində  təhlükəli  situasiyalar  yarada  bilər. 
Göstərilən  halları  aradan  qaldırmaq  üçün,  idarəetmə  sisteminin  kompüterlə  əlaqə  qurğusunu 
layihələşdirdikdə  əlavə  tədbirlər  nəzərə  alınmalıdır.  Bu  nöqteyi-nəzərdənÇİM-in  obyeklə  əlaqə  qurğusu 
aşağıdakı tələbatlara cavab verməlidir: 
-
 
Vericilərin çıxış siqnallarını kompüterlərin girişi ilə uzlaşdırmaq; 
-
 
Kompüterlərin  kiçik  amplitudalı  siqnalları  ilə  sənaye  tərkibli  gərginliklərlə  işləyən  mexatron 
qurğuların idarə olunmasını təmin etmək; 
-
 
Kompüterlə  ÇİM-in  bütün  qurğuları  arasındakı  əlaqələrin  optoelektron  qurğuları  ilə  realizə 
etməklə, kompüterdə baş verə biləcək təhriflərin minimuma endirilməsi. 
 
 
ETAN-ETĠLEN TRAKSĠYASININ AYRILMASI QOVġAĞININ REQRESSĠYA  
ANALĠZĠ ƏSASINDA RĠYAZĠ MODELĠ 
 
İbrahimov E.R.  
Sumqayıt Dövlət Universiteti 
 
Texnoloji  idarəetmə  obyektlərinin  optimal  idarəetmə  məsələsini  həll  etmək  üçün  mühəndis 
hesabatlarında  onun  riyazi  modelləri  alınır.  Riyazi  modellər  obyekt  üzərində  aparılan  müşahidələr 
əsasında toplanmış məlumatlar əsasında qurulur. Bu üsullardan biri də reqressiya analizi üsuludur. 
Reqressiya əmsallarının tapılmasında məqsəd çıxış parametrlərinin giriş parametrlərindən asılılığını 
müəyyən etməkdir. Riyazi modellər müxtəlif üsullarla alınır. Bunlardan ən çox istifadə olunan passiv və 
aktiv təcrübə üsullarıdır. Passiv təcrübə ənənəvi üsuldur və hər bir dəyişən üçün növbə ilə təcrübə aparılır. 
Aktiv  təcrübə  üsulunda  təcrübələr  əvvəlcədən  hazılanmış  plan  əsasında  qoşulur  və  istənilən  anda 
prosesin güdişinə müdaxilə etmək olur. 
Hər  iki  halda  riyazi  model  təcrübələrin  nəticələrini  xarakterizə  edən  giriş  və  çıxış  parametrlərini 
əlaqələndirir və onların arasında əlaqə müəyyən olunur. 
Idarəetmə obyektinin statik quruluşu şəkildə verilmişdir. 
 

---