Abu Ali Ibn Sino

Abu Ali Ibn Sino
Oʻrta asrlarda Oʻrta Osiyo xalqlari madaniyatini jahon madaniyatining yuqori pogʻonasiga olib chiqqan buyuk mutafakkirlardan biri Yevropada Avitsenna nomi bilan mashhur boʻlgan Abu Ali Husayn ibn Abdulloh ibn Sinodir.
Ibn Sino 980-yilning safar oyida Buxoroning Afshon qishlog‘ida amaldor oilasida tug‘ilgan. 986-yilda Ibn Sino oilasi Buxoroga ko‘chib o‘tadi va shu vaqtdan boshlab yosh Husayn boshlang‘ich ta’lim olib, ilm-fan bilan shug‘ullana boshlaydi.
Ibn Sino iste'dodli, yaxshi xotiraga ega bo'lib, o'z davrida ma'lum bo'lgan fanlarni tez egallagan. 10 yoshida Qur’oni Karimni yod olgan. 13 yoshidan boshlab u boshlang‘ich matematika, mantiq, huquq va falsafani o‘rgana boshlaydi. Ibn Sino yosh bo‘lishiga qaramay, Abu Abdulloh Notiliy rahnamoligida falsafa, Hasan ibn Nuh Qumriy qo‘lida tibbiyot fanlarini o‘rganib, asta-sekin tabobatni o‘rgandi. U oʻzidan oldin oʻtgan Sharq mutafakkirlari ijodini chuqur oʻrgandi. Ibn Sino 16-17 yoshlarida ham mashhur tabib va qozi sifatida tanilgan.
1000-yilda Ibn Sino Buxoroni tark etib, madaniyat markazlaridan biri hisoblangan Xorazmga boradi va u yerda oʻz davrining yetuk olimlarini jamlagan Xorazm hukmdori Ali ibn Maʼmun akademiyasiga oʻqishga qabul qilinadi. Ibn Sino Beruniy, Ibn Miskavayh, Abu Sahl Mashihiy, Abu Xayr Hammor, Abu Nasr ibn Iroq kabi yetuk allomalar bilan uchrashgan.
Abivard, Tus va Nishopur shaharlari orqali Jurjon shahriga kelgan Ibn Sino hukmdor Qobus ibn Vashmgir saroyida mashhur tabib boʻlib yashab, oʻzining boʻlajak shogirdi Jujoniy bilan uchrashadi.
U 1023 yilda Isfahonga borib, butun umrini ilmiy asarlar yozishga bag‘ishladi. Ibn Sinoning “Kitob al-qonun fit-tibb”, “Kitob un-najot”, “Kitob ul-insof” kabi mashhur asarlari, geometriya, astronomiya, oʻsimlik, hayvonot dunyosi, mantiqqa oid risolalari, soʻnggi falsafiy hikoyasi “Hayy. ibn Yakzon "Isfahonda rasadxona qurish bilan band edi.
Ibn Sinoning hayot yoʻli yozgan tarjimai holi va shogirdi Jujoniy qoldirgan manbalardan maʼlum. Ibn Sinoning ilmiy qiziqishlari va dunyoqarashini shakllantirishda qadimgi Sharq madaniyati, yunon fani, falsafasi, Oʻrta Osiyo xalqlarining mustaqillik uchun kurashi muhim rol oʻynadi.
Ibn Sinoning 450 dan ortiq asarlari mavjud bo‘lsa-da, bizgacha uning 160 ga yaqin asari yetib kelgan. Uning ko‘pgina risolalari shahardan shaharga ko‘chish, urushlar, saroy tartibsizliklari va turli ofatlar tufayli yo‘qolgan. Ko‘pgina manbalarda Ibn Sino birinchi navbatda tabib sifatida ko‘riladi va tibbiyot uning muhim ilmiy yo‘nalishlaridan biridir. Ibn Sino asarlarining aksariyati oʻsha davrda Yaqin va Oʻrta Sharqning ilmiy tili hisoblangan arab tilida, baʼzilari esa fors tilida yozilgan. Uning bizga ma’lum bo‘lgan “Kitobush-shifo” (“Shifo kitobi”) buyuk asari 22 jilddan iborat bo‘lib, ulardan 4 tasi mantiq, fizika, matematika va metafizikaga bo‘linadi. Uning ayrim qismlari lotin, boshqa Yevropa tillari, sharq tillari, shuningdek, rus va o‘zbek tillariga tarjima qilingan. 20 jildlik “Kitobul-insof” (“Insof kitobi”) Isfahondagi yong‘in paytida halok bo‘lgani uchun bizga yetib kelmadi. “Kitobun-najot” (“Najot kitobi”) 4 ta katta qism – mantiq, fizika, matematika, metafizika, “Kitob lisonul-arab” (“Arab tili kitobi”) 10 jilddan iborat. “Donishnoma” fors tilida yozilgan bo‘lib, 4 qismdan – mantiq, fizika, matematika, metafizikadan iborat.
Abivard - hozirgi Turkmanistondagi qadimiy sosoniylar shahri boʻlgan.
Abu Nasr ibn Iroq Mansur ibn Ali — xorazmlik riyoziyotchi va falakiyotshunos olim
Astronomiya — osmon jismlari va hodisalarini oʻrganuvchi tabiiy fan.
Abdulxayr ibn Hammor mantiq, falsafa va tabobatda juda mashhur bo'lgan. Uni «Buqroti as-Soniy» ( ikkinchi Gippokrat) unomiga sazovor bo'lgan.
Abu Sahl Masihiy - yirik astronom, matematik, tabiatshunos, mantiqshunos, tabib va faylasuf boʻlgan.
Avitsenna - (Ibn Sino) - serqirra tabbiyot xodimi, fizik, faylasuf, matematik, astronom, kimyogar va musiqashunos.
Abu Rayhon Muhammad ibn Ahmad Al-Beruniy — Islom oltin davrining zabardast Xorazmlik qomusiy allomalaridan biri.
FALSAFA — insonning dunyoda tutgan oʻrni va dunyoqarashining yaxlit tizimini ifodalovchi maʼnaviy faoliyatining bir shakli.
Fiqh — musulmon huquqshunosligi, shariat qonunqoidalarini ishlab chiqish bilan shugʻullanuvchi islom taʼlimotining bir sohasi
Geometriya — matematikaning bir sohasi, fazodagi geometrik jism xossalari va ular orasidagi bog'lanishlarni o'rganadi.
Hayvonlar — organik olam sistemasidagi yirik boʻlimlardan biri.
Ibn Miskavayh Abu Ali Ibn Muhammad — arabnavis tarixchi, faylasuf, adib va tabib.
Isfahon — Eronning markaziy qismidagi shahar, Zoyanderud daryosi boʻyidagi xushmanzara joyda.
Jurjon, Jurjoniya — oʻrta asrlardagi viloyat va shahar. Kaspiy dengizining jan.-sharqida, Eronning shim.da joylashgan.
JUZJONIY ABU UBAYD ABDULVOHID IBN MUHAMMAD — tib olimi. Abu Ali ibn Sinoning shogirdlaridan. Afg’onistonning Juzjon viloyatida tug’ilgan. U Ibn Sinoning o’zi yozgan tarjimai holini uning vafotidan so’ng nihoyasiga yetkazgan
Mantiq — toʻgʻri tafakkur yuritishning asosiy qonunlari va shakllari haqidagi fan.
Ma'mun saroyi - Xorazmda joylashgan ilmiy markaz bo'lib, xozirda Ma'mun akademiyasi deb yuritiladi.
Metafizika - borliqning sezgilardan yuqori turuvchi prinsiplari va umumiy asoslari toʻgʻrisidagi fan
Matematika —aniq mantiqiy mushohadalarga asoslangan bilimlar haqidagi fan
Nishopur — Eronning shim.-sharqiy qismidagi shahar, Xuroson ostonida.
Qissa — badiiy adabiyotda epik janr turlaridan biri.

Qobus ibn Vashmgir - Jurjon hukmdori bo'lib, Ibn Sinoga vazirlik maqomini bergan.

Qurʼon — musulmonlarning asosiy muqaddas kitobi. Islom eʼtiqodiga koʻra, Qurʼon vahiy orqali Muhammad Mustafo Sallollohu alayhi vasallamga 610—632 yillar davomida nozil qilingan Allohning kalomi.
Rasadxona — astronomik, geofizik, meteorologik va boshqa tadqiqotlar uchun maxsus jihozlangan ilmiy muassasa va shu muassasa joylashgan bino.
Risola - muayyan kasbhunar va uning tartibqoidalariga oid kitobcha, ustav.
Tabib - bemorlarni davolovchi mutaxassis; vrach.
Tibbiyot — kishilar sogʻligʻini saqlash va mustahkamlash, umrni uzaytirish, kasalliklarning oldini olish, davolash haqidagi bilimlar va shu sohadagi amaliy tadbirlar majmui.
Tus - hozirgi Eron davlatining shahri
Oʻsimliklar — tirik organizmlar dunyosi; fotosintez qilish xususiyatiga ega boʻlgan avtotrof organizmlar