Adabiy tur tushunchasi
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
| meditativ lirika
va tavsifiy lirika ko'rinish- lariga ham muayyan darajada xosdir. Meditativ lirikaning kechinma obyekti - ko‘ngil, ya’ni bu holda lirik subyekt bir vaqtning o‘zida obyekt hamdir. Tavsi fiy lirikaning kechinma obyekti esa ko'ngildan tashqaridagi voqelikda (narsa, hodisa, holat, voqea, shaxs va b.), sub- yektning his-kechinmalari o‘sha obyektni tavsiflash orqali ifodalanadi. Meditativ lirikada shoir ko'nglida ayni damda kechib turgan kechinmalar, doim ham mantiqiy idrok etib bo'lmaydigan, anglash va tushuntirish mushkul tuyg'ular ifo dalanadi (shu bois hozirda uni «ko'ngil she’riyati» deb ham atamoqdalar). Umuman, lirikaga xos bo'lgan lirik meditat- siya (hissiy to‘yingan, his-tuyg‘uga yo‘g‘rilgan mushohada) 388 meditativ she’riyatning asosini tashkil qiladi, unda voqelik - obyektiv olam unsurlari minimumga, his-tuyg‘uni yuzaga keltirgan omillarni ilg'ay olish, yorqin va ta’sirli ifodalash uchun yetarli m e ’y o rg a keltirilgan. Aksincha, tavsifiy lirika- da his-tuyg‘ularning bevosita ifodasi minimumga intiladi, subyektning his-kechinmalari obyekt (narsa, hodisa, holat, voqea, shaxs va b.)ning tavsifi orqaü bavosita ifodaiana- di. Ayni hol meditativ va tavsifiy lirikaning ham xuddi sub- yektga ko'ra farqlanuvchi lirika ko'rinishlari kabi umumiylik, universallik kasb etishiga zamin bo'ladi. Masalan, bir qa- rashda intellektual (falsafiy) lirika tushunchasi ko‘p jihatlari bilan meditativ lirika tushunchasi bilan aynandek, o‘rtadagi farq hissiylik (emotsionallik) va ratsionallik (tafakkur) nis- batidagina namoyon bo'ladigandek ko'rinadi. Haqiqatda esa intellektual lirikada obyekt (mavjudlikning konkret ma- salasi - hayot va o‘lim, inson taqdiri yoki fe’l-atvori, jamiyat va b.) haqidagi mushohadalar subyektning o‘ylovlari tarzi- da ham, uning tavsifi (tasviri) orqali ham ifodalanaverishi murrikin. Xuddi A.Oripov «Sarob»da iztirobli o‘ylarini izchil bayon qilib, «Tilla baliqcha»da esa muayyan bir holatni tavsiflash orqali jamiyatdagi joriy holat haqida qarashlarini ifoda etgani kabi. Ya’ni har ikki she’r ham intellektual lirika namunasi, faqat ularning birinchisida meditativlik, ikkin- chisida tavsifiylik xususiyati ustunlik qiladi. Ma’lum bo'lyaptiki, kechinma subyekti va obyekti nuq- tayi nazaridan farqlanuvchi lirika ko'rinishlari «lirik tur» tu- shunchasidan keyingi pog'onada turuvchi umumiylik ekan. Agar shu jihatdan qaralsa va «janr» (fr. «tur», «xil») isti- lohining etimologiyasidan kelib chiqilsa, ularni «janr» deb atash aslo xato bo'lmaydi. Xullas, lirikada ham « tu r-ja n r - xil» (yoki «tur - xil - janr») uchligi mavjud, silsiladagi ikkinchi halqani lirikaning kechinma subyekti va obyekti- ga ko‘ra ajratiluvchi ko'rinishlari tashkil qiladi. Hozircha bu mulohazalarimizni ayni nuqtada to‘xtatib, keyingi halqa - lirik janrlar masalasiga o‘tish maqsadga muvofiq. 389 Avvalo, lirik turga mansub asarlarni janrlarga ajratish- da turlicha prinsiplar mavjudligini ta’kidlash kerak. Adabi- yotshunoslikda ulardan ikkitasi - shakl xususiyatlaridan kelib chiqib tasniflash hamda mazmun xususiyatlaridan kelib chiqqan holda tasniflash keng tarqalgan. Jumladan, 0 ‘zbek mumtoz adabiyotiga nazar solsak, unda she’rlar- ning ko'proq shakl xususiyatlariga ko‘ra janrlarga ajratil- ganiga guvoh bo'lamiz. Masalan: ruboiy o'zining to‘rt misradan tashkil topishi, hazaj bahrining axrab va axram shajaralarida yozilishi, ko‘proq a-a-b-a (ba’zan, a-a-a-a) tarzida qofiyalanishi kabi shakl ko'rsatkichlari asosida ajratiladi; tuyuq o'zining to'rt misradan tarkib topishi, ra- mali musaddasi maqsur vaznida yozilishi, ko'proq a-a-b-a, tajnisli qofiyaga ega bo‘lishi bilan xarakterlanadi; qit’a ikki yoki undan ortiq baytdan tarkib topadi, juft misralari o‘zaro qofiyalangani holda toq misralari ochiq qoladi, vazn va mazmun jihatlaridan cheklanmaydi - bularning barida shakl xususiyatlari janrni belgilovchi asos bo‘lib xizmat qiladi. Bu narsa, ayniqsa, musammatlarda (masnaviy, musallas, mu- rabba’ va b.), mustazod, tarkibband, tarje’band kabi janr- larda yana ham yorqinroq ko‘zga tashlanadi. Ko'ramizki, o‘zbek mumtoz she’riyatida o'zining muayyan shakliy bel- gilariga ega bo'lmish turg'un she’riy janrlar yetakchi o'rin tutgan. Ilgari ham aytdik, badiiy tafakkur taraqqiyotining muayyan davrida (traditsionalizm bosqichida) turg'un janr shakllarining yetakchi mavqe tutishi umuman jahon ada- biyotida kuzatilgan hodisadir. Masalan, Yevropa adabiyo- tidagi sonet, elegiya, rondo, rondel, tersina, oktava kabi shakllar fikrimizni dalillash uchun yetarlidek. Biroq badiiy tafakkur rivojining keyingi bosqichlarida jahon adabiyotida turg'un shakllarni inkor qilish, she’riyatning qat’iy ramkalar doirasidan erkinlik tomon intilishi kabi umumiy tendensiya kuzatiladi. Buning natijasi o'laroq, lirik asarlarni janrlarga ajratishda shakl xususiyatlaridan, aniqrog'i, ko'zga yaqqol tashlanadigan tashqi shakliy belgilardan kelib chiqish, 390 demakki, janrni qat’iy aniqlikda tavsiflash ham, muayyan she’rni shunday qat’iylik bilan u yoki bu janrga mansub etish ham imkondan tashqaridagi ishga aylanib qoldi. Shu ma’noda T.Boboyev «mumtoz she’riyatimizdagi (aruzda yaratilgan) lirik she’rlarning janr xususiyatiarini aniqlash hozirgi zamon poeziyasidagi (barmoqda yozilgan) lirik she’rlarning janr xususiyatiarini aniqlashga nisbaían an cha oson va qulay» deganida to'la haq. Olim buning saba- bini «poetik janrlar klassikada qat’iy me’yor va andozaga ega bo‘lgani», hozirgi she’riyatda esa «poetik qolip u qa- dar sezilmasligi» bilan izohlaydi.1 Adabiyotshunoslikda lirik asarlar janrini belgilashda mazmunni asos qilib olish amaliyoti ham qadimdan mav- jud. Masalan, antik yunonlar «difiramb», rimliklar «oda», nasroniylar «psalom», sharqliklar «qasida» deb yuritgan janrlarning umumiy belgisi - «madh etish, ulug'lash» mazjriuni. Shunga o'xshash, «marsiya» mazmuni bilan umumiylik kasb etuvchi janrlar ham deyarli barcha milliy adabiyotlarda mavjud. Keyinchalik, she’riyatda kanonik janrlar hukm surgan davrlarda, janrni belgilashda shak- liy xususiyatlar hal qiluvchi ahamiyat kasb etgan. Kano nik janrlarning yemirila boshlashi bilan lirikani mazmun jihatidan Yüklə 0,5 Mb. Dostları ilə paylaş:
|