Adabiy tur tushunchasi
Yüklə 0,5 Mb. Pdf görüntüsü
|
| (ishqiy lirika, falsafiy lirika, siyosiy lirika
qabilida) tasniflash ham ommalasha boshladi. Olz vaqtida I.Sul tan buni asosli tanqid qilgan: «She’riy mahsulotni shartli ravishda «siyosiy lirika», «ishqiy (intim) lirika» va shunga o'xshaganlarga ajratish ham uchraydiki, buni ilmiy asos- ga ega deb hisoblash qiyin».2 Chunki, olimning yozishi- cha, mashhur « 0 ‘rik gullaganda» she’ri, «odatda «tabiat lirikasi» deb atalsa ham, o‘zining vatanparvarlik mazmuni jihatidan» shoYo adabiyotidagi «siyosiy lirika»ning etaloni deb talqin qiluvchi asarlardan «prinsipial farq qilmaydi».3 1 EoôoeB T. AflaSMëTUjyHocnnK acocnapu... - B.503. 2 M33ar CyriTOH. AflaSuëT Hasapuncu... - 5.266. 3Shu joyda 391 Darhaqiqat, mazmunning o‘zi janrni belgilovchi asos bo‘la olmaydi, boz ustiga, bunday yondashuvda janr mohiyati buzib tushunilgan bo'lib chiqadi. Zero, janr - eng avval shakl hodisasi, muayyan mazmun tipini shakllantirish va ifodalashga xizmat qiluvchi shakl hodisasidir. Aytilganlardan anglashiladiki, she’riyat taraqqiyotining hozirgi - «poetik qolip u qadar sezilmaydigan», ijodiy izla- nishlar va yangllanish jarayonlari g'oyat shiddatll va tig'iz kechib turgan bosqichida lirik asarlarni janrlarga ajratish g‘oyat murakkab muammoga ayiangan. Hozirgi she’ri- yatda janrlarning nihoyatda xilma-xil ekanligi ularni o‘rga- nishda tavsiflashdan nariga o'tish amrimaholdek taassurot qoldiradi. Zero, bugungi she’riyatda mumtoz she’riyatimiz- da faol ishlatilgan ayrim janrlar (g'azal, ruboiy, qasida va b.) ham, xorijiy adabiyotlardan o‘zlashgan turg‘un she’riy shakllar (sonet, rondo, tanka, xokku va b.) ham, goh esa xalq og‘zaki ijodiga xos lirik janrlar (yor-yor, aytishuv, alia kabi) ham qo'llanaveradi. Buning ustiga, adabiyotshunos- lik faqat hozirgi adabiyotni o‘rganish bilan cheklanmaydi, u, ayniqsa, nazariy masalalarni o'rganish va xulosalar chi- qarish jarayonida ham o‘tmish adabiyoti, ham umuman ja- hon adabiyoti materialiga tayanadi. Shuni nazarda tutgan holda o‘zbek she’riyatida shu paytgacha qollangan lirik janrlarni, bizningcha, quyidagi- cha tasniflash mumkin: 1) shakl xususiyatlari (bandning tuzilishi, qofiyalanish tartibi, vazn xususiyatlari va b.)ga ko‘ra ajratiluvchi janrlar: g'azal, mustahzod, tuyuq, ruboiy, tarje’band, tarkibband, musammatlar; 2) anjumanga mo'ljallangan janrlar: nazira, badiha, muammo, chiston (lug'z); 3) xalq og'zaki ijodi janrlari (va xalq yo'lidagi stilizatsi- yalar): qo‘shiq, alia, aytishuv; baxshiyona va sh.k.; 4) xorijiy adabiyotiardan o‘zlashgan janrlar: sonet, xok ku, tanka, oktava, epigramma, epitafiya va b.; 392 5) individual ijodiy eksperiment tarzida maydonga kel- gan janrlar: qayirma (A.Suyun), ignabarg, uchchanoq (A.Obidjon), fiqra (F.Afro'z) va b. Avvalo, bu íasnifning mukammaiiik da’vosidan yiroq ekanini aytish lozim. Zero, «janrlar (adabiy turlardan farq- li o'laroq) tizimga solish va íasniflashga qiyinlik bilan bo‘y beradi, bunga o'rlik bilan qarshi íuradi».1 Ikkinchidan, mazkur íasnifdagi janrlarning aksariyati zamondosh shoirlarimiz tomonidan, passiv bo'lsa ham, qollanadi. Biroq, tabiiyki, hozirgi she’riyaí uchun ularning ayrimlari an’anaviy, boshqa birlari o'zlashma, tag‘in biriari esa hali ijodiy tajriba qozonida qaynab turibdi. 0 ‘z-o‘zidan savol tug'iladi: hozirgi she’riyatning «o‘z» janrlari ham bormi? Í.Sulton mumtoz she’riyatimiz janrlariga ío'xtalgach, ular «hozirgi zamon poeziyasida uchrasa ham, poeíik mahsulotni bunday xillarga bolish rasm emas» deydi. Olimñing uqíirishicha, «... she’riy shaklda yozilgan har qanday asar she’r nomi bilan ataladi. Har bir lirika asari dastavvai she’rdir, undan keyin ma’lum birjanrga (g'azal, ruboiy, doston, poema, qo'shiq va hokazolarga) mansub asardir».2 E’tibor berilsa, I.Sulton aytgan «she’r» so'zi uni versal ma’no kasb etayotirki, bu hozirgi she’riyatda yago- na - «lirik she’r» nomli janr mavjud degan qarashni es- latadi. Umuman, «poetik qolip sezilmaydigan» bo'lgach, «janrlar saqlanib qoladimi yoki yo'qolib ketadimi?» savoli qo‘yilishi tabiiy. Ikki jildli «Adabiyot nazariyasi»da ham shu savol qo‘yügan-da, yo‘q, «she’riyatimizda hozir ham ayrim janrlar yashab turibdi» deya javob berilgan. Ayni chog'da, «Lirikamizning bugungi janr qiyofasini ko'proq qandaydir qorishiq, eski, «sof janr» talablaridan xoli, «universal», sin- tetik she’riy shakl belgüamoqda»3 deb ta’kidlanadi. 1 Хализев B.E. Теория литературы... - С.358. 2Иззат Султон. Адабиёт назарияси... - Б.266. 3 Адабиёт назарияси. 2 томлик. 2-т. - Тошкент: Фан, 1979. - Б.267. 393 |