Adabiyot 11-sinf indd
«Devonu lug‘ot at-turk» asaridagi xarita
Yüklə 4,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
| «Devonu lug‘ot at-turk» asaridagi xarita
58 «Erdi ashin taturg‘an» she’rida esa marhumning boshqa ki shilar bilan munosabatlarida namoyon bo‘ladigan xislatlariga urg‘u beriladi. Gap qabilaning sobiq jasur a’zosi haqida ket- moqda. U vafot etgan. Ammo uning tirik paytidagi ko‘plab fazilatlari boshqalarga hali-hanuz namuna bo‘la oladi. Bu yerda marhum ning ochiqqo‘l, mehmondo‘st va qo‘rqmas, dovyurak, shijoatli ekani alohida ta’kidlanmoqda. «Devon»da ko‘plab lirik qo‘shiqlar ham mavjud. Ularda insonning qalb kechinmalari, nozik his-tuyg‘ulari ifodasi, tabiat va ona yurt manzaralari tasviri yetakchilik qiladi. Tabiat manzaralarining o‘zidayoq nozik va jonli kuzatish- lar ko‘zga tashlanadi. Tabiat va yurt go‘zalligi vositasida ta- biat ho disalari tufayli inson ruhiyatida yuzaga keladigan turli o‘zgarish va kechinmalar juda ixcham, go‘zal va ta’sirchan ifoda etiladi. Lirik qo‘shiqlarning bir qismi bevosita kishilarni qur- shagan olam haqida. Ularda turkiylarning doimiy yo‘ldoshi – otlar ham alohida mavqe tutadi. Bunday she’rlarda otlar- ning holati, harakati alohida tasvirga olinadi. «Iqilachim erik bo‘ldi» («Sho‘x, o‘ynoqi otim chopqir bo‘ldi») she’ri- da ko‘rinib turganiday, parchada tabiatdagi o‘zgarishlarning (qishning ketib, bahorning kelishi) hayvonot olamiga ta’siri ta’rifla nayotganday. Aslida, bu ham insonning o‘z kuzatishlari natijasidagi ta’sirla nishidir. Ishq-muhabbat mavzusidagi lirik qo‘shiqlarda yorning go‘zalligi, latofati madh etiladi, oshiqlikning sirli kechinma- lari tasvirlanadi, ishqiy hayajon, muhabbat shavqi tilga olina- di. Ushbu tasvirlarda inson, ayniqsa, oshiq va ma’shuqaning surati juda chiroyli va samimiyat bilan chizilgan. Lirik qo‘shiqlar kishini hayrat va hayajonga soladi. Ular- dan birida qishning tugab, bahorning boshlanayotgani, muz- larning erib, oqar suvlarning ko‘paygani, tog‘ cho‘qqilarining qorlardan tozalanib, havo iliy boshlagani hamda atrofdagi o‘t-o‘lanlarning ko‘karishi tavsif etilmoqda. Muhimi, bular- ning barchasi ta’sirchan misralarda o‘z aksini topgan. Qo‘shiqlar orasida mehnat va marosim qo‘shiqlari, hu- narmandchilik, chorvachilik, dehqonchilik bilan bog‘liq qo‘shiqlar, mavsum qo‘shiqlari va boshqalar bor. 59 «Devonu lug‘ot at-turk»dagi ko‘pgina qo‘shiqlar ovchilik, chorvachilik bilan – turkiy xalqlarning yashash tarzi bilan chambarchas bog‘liq holda yuzaga kelgan. Qo‘shiq atamasi ham ilk marta Mahmud Koshg‘ariy tomonidan qayd etilgan. Muallif unga she’r , qasida deb izoh bergan. Xalq qo‘shiqlari ijtimoiy hayotning barcha sohalarini qam- rab oladi. Unda shodlik va g‘am, o‘yin-kulgi va qayg‘u-has- rat, ko‘tarinkilik va tushkunlik, turli marosimlar: to‘y, far- zand tarbiyasi (alla), o‘tganlar yodi tasvirlanishi mumkin. Tabiiyki, inson mehnati ham ularning yetakchi mavzusidir. Yana bir turkum qo‘shiqlar bevosita farzandlar va, umu- man, jamiyat a’zolarining ma’naviy kamolotiga bag‘ishlangan. Munozara o‘ziga xos adabiy janr bo‘lib, u asar qah- ramonlari ning o‘zaro tortishuvi, bahsi asosiga quriladi. Mu- nozaradagi ishtirokchilar, asosan, ramziy (kinoyaviy) xususi- yatga ega bo‘ladi. U she’riy yoki nasriy tarzda yaratilishi mumkin. Yusuf Amiriy ning «Bang va Chog‘ir», Yaqiniyning «O‘q va Yoy», shuningdek, Nishotiyning «Boz va Bulbul», «Gul va Daf», «Binafsha va Chang» munozaralari bu janr- ning o‘zbek adabiyotidagi go‘zal namunalaridir. «Qish va Ba- hor» munozarasi bu janrning eng qadimgi namunasi sifatida alohida ahamiyatga ega. Mahmud Koshg‘ariy «Qish va Bahor» munozarasiga oid ko‘p lab to‘rtliklarni keltirgan. Ammo ular asarning bir joyi- da emas, balki uning turli qismlarida har xil so‘zlarning izohiga dalil tarzida keltirilgan. Tabiatdagi bu jarayon inson hayotidagi jonli manzaralarga o‘xshatilib, unga qiyosiy holda aks etgan. O‘zaro to‘qnashish, bir-biriga qing‘ir ko‘z bilan qarash, kurashish uchun o‘zaro yaqinlashish va g‘oliblik istagi kabi insonga xos tuyg‘ular tabiatga nisbat berilmoqda. Adabiyotshunoslikda bu hodisaning nomi jonlantirish deyiladi. Mahmud Koshg‘ariy keltirgan «Qish va Bahor» munozarasida ana shu tasvir vositasi asosiy o‘rin tutadi. Har ikki fasl to‘la «tilga kiradi». Ular bir-biriga tegishli bo‘lgan xususiyatlarni go‘yo «fosh etadi». Bunda biroz bo‘lsa-da, kuzatuvchi- muallif nuqtayi nazari ham ko‘rinib qoladi. Ayniqsa, «Qish yayg‘iru savlanur» («Qish Bahorga qarab maqtanadi»), «Yay qish bila 60 qarishti» (Bahor Qish bilan qarshilashdi») misralari bilan boshlanadigan to‘rtliklarda shu holat mavjud. Mahmud Koshg‘ariy «Devon»idagi she’riy parchalarning asosiy qismi xalq og‘zaki ijodi mahsulidir. Ular shakliga ko‘ ra, asosan, ikkilik, to‘rtliklardan tashkil topgan. To‘rtliklar, asosan, aaab shaklidagi qofiyadoshlikka ega. Ular orasida abab ko‘rinishidagi qofiyalar ham uchraydi. To‘rtliklarning hamma misrasi o‘zaro qofiyadosh bo‘lgan aaaa namunalar ham mavjud. Murabba’ shakli aaab ham asarda keng qo‘llangan. «Alp Er To‘nga marsiyasi», «Qish bilan Bahor» munozarasi shu shakldadir. «Devon»dagi she’riy parchalar, asosan, barmoq vaznida. Ayrim namunalar aruzning ba’zi ko‘rinishlariga muvofiq ke- ladi. «Devon»dagi xalq qo‘shiqlarining tasvir usullari nihoyatda xilma-xildir. O‘xshatish , sifatlash , qarshilantirish , jonlantirish va qiyos lar ularda tez-tez ko‘zga tashlanadi. Ko‘pgina ifodalar sodda, ixcham, lekin quyma va ta’sirchan. «Qaqlar qamug‘ ko‘lardi...» («Yomg‘ir va seldan qoq yerlarning barchasi ko‘l bo‘ldi...») to‘rtligi boshdan oxirgacha jonlantirishga tayanadi. «Qish bilan Bahor» munozarasida ham xuddi shunday tasvirni ko‘ramiz. «Bulnar meni ulas ko‘z...» [«Xumor ko‘zli (go‘zal) meni asir qiladi...»] to‘rtligi- da esa sifatlash asosiy o‘rin tutadi. Ko‘z, mengiz (xol), yuz o‘ziga xos sifatlashlar ( ulas , qara , qizil ) bilan ziynatlangan. Boshqa to‘rtliklarda esa o‘xshatish, mubolag‘a, ta’did, tazod, tanosub singari badiiy tasvir vositalari tez-tez qo‘llanganini ko‘rish mumkin. She’rlarda qofiyalarga katta e’tibor berilgan. «Alp Er To‘nga o‘ldimu?..» to‘rtligida she’rning ta’sir kuchini ta’min- layotgan unsurlardan biri ham qofiyadir. Undagi o‘ldimu – qaldimu – aldimu so‘zlari to‘liq jarangdorligi va ohangdoshligi bilan ajralib turadi. Bular qadimgi xalq qo‘shiqlarining takrorlanmas badiiyati- ni yuzaga chiqargan omillardir. Bu an’analar keyingi asrlarda yanada takomillashgan, rivojlangan holda davom etadi. |