81
«AYOQINGG‘A TUSHAR HAR LAHZA GISU...» G‘AZALI
Ayoqingg‘a tushar har lahza gisu,
Masaldurkim:
1
«Charog‘ tubi – qorong‘u».
Tuturmen ko‘zki, ko‘rsam orazingni, –
Ki derlar: «Oqqan ariqqa oqar su(v)».
Yuzungni tuttum ortuq Oy-u Kundin,
«Kishining ko‘zidur, ore, tarozu».
Ko‘zing qonimdin iymanmas, ajabtur, –
Ki: «Qo‘rqar, qaydakim qon ko‘rsa, hindu».
Tilar vaslingni, Lut
y, qil ijobat, –
Ki ayturlar: «Tiloganni – tilogu».
Lut
y – yozma adabiyot vakili. Biroq so‘z san’ati tarixidan
yaxshi
bilamizki, dastlab og‘zaki adabiyot yuzaga kelgan. Yoz-
ma adabiyot ana shu folklor zaminida paydo bo‘lgan. Shuning
uchun o‘zbek mumtoz she’riyati taraqqiyotini xalq og‘zaki ijodi
ta’siridan ayri tasavvur qilish aslo mumkin emas.
O‘qiganingiz g‘azal buning yorqin bir isboti yanglig‘ ja-
ranglaydi. Uni muallif tamoman o‘zbek xalq maqollari asosiga
qurgan. Har bir baytda shoir bittadan maqol qo‘llaydi.
Maqol-
lar go‘yo baytlar birinchi misrasida aytilgan
krga bir isbot-
dek keltiriladi. Shuning uchun barcha baytlarning ikkinchi satri
maqol bilan tugaydi.
Shundan ham bilib oldingizki, shoir beshta
bir-biriga qo
yadosh so‘z bilan tugaydigan maqol topgan. De-
mak, g‘azal besh baytdan iborat ekan.
G‘azal hazaji musaddasi mahzuf (yoki maqsur), ya’ni
«mafoiylun – mafoiylun – faulun
(yoki
mafoiyl
)» vaznida yozil-
gan. Taqte’si: V – – – / V – – – / V – – (yoki V – ~).
Matla’ nihoyatda go‘zal, Lut
yga xos lutf bilan qog‘ozga
tushgan: har lahza soching oyog‘ing ostiga tushadi,
shuning
uchun, maqolda aytilganidek,
«Chirog‘ tubi – qorong‘u»
. Bu
yerda yorning yuzi aytilmagan holda oppoq nur taratib, yonib
1
M a s a l – maqol.
82
turgan chiroqqa qiyoslanyapti. Baytda keltirilgan maqol – juda
mashhur. Biroq hozirgi zamonda
shamchiroq deyarli ishlatil-
magani uchun bu maqol kam qo‘llanadi. Holbuki, sham yoqil-
ganda kuzating, rostdan ham uning tubiga nur tushmaydi, shu-
ning uchun u yer qorong‘i bo‘ladi.
Ikkinchi baytda lirik qahramon yorning yuzini (orazini)
ko‘rishga ko‘z
tutayotganini aytadi, axir, maqol bor-ku: «
Oqqan
ariqqa oqar su(v)»
. Bu maqol hozir ham ko‘p ishlatiladi. Faqat
endi u
«Oqqan daryo oqaveradi»
shaklini olgan.
Uchinchi baytda ham yuz tasviri izchil davom etadi. Shoir
uni Oy bilan Quyoshdan ham ortiq deb ta’ri
aydi, chunki
«
Kishining ko‘zi – tarozi»
degan maqol bor-ku.
Shu tariqa to‘rtinchi baytda tasvir yuzdan ko‘zga o‘tib oladi.
Lirik qahramonning yor ko‘zi
oshiq qonidan iymanmayotgani,
ya’ni qo‘rqmayotganiga ajablanayotgani bejiz emas, axir:
«Hindi
qayda qon ko‘rsa, qo‘rqadi»
degan maqol bor edi-ku! Bu yerda
«ko‘zing – hindi»
deyilayotgani yo‘q, lekin ko‘z tasviri bilan
maqolda
«hindi»
so‘zi kelishi zimdan shuni yuzaga chiqazgan.
Lut
yning dardi –
yor vasliga yetish, sababi u
«Tiloganni
tilogu» («Tilagan kishi tilagiga yetadi»)
degan maqolga umid
bog‘layapti.
Ko‘rinib turganidek, asarda boshdan-oxir irsoli masal san’a-
tidan mahorat bilan foydalanilgan. Buning badiiy-tab’iy (badi-
iy-estetik) jozibasi bor.
Bir qo
ya tizimiga tushadigan shuncha
maqolni topib, ularni ustalik bilan qo‘llashi shoirning yuksak
mahoratidan dalolat beradi.
Dostları ilə paylaş: