Adabiyot so'z san'ati uvchi! -~ ildan boshlab «Adabiyot»

KICHKINA SHAHZODA (Asardan bob/ar)
Leon Vertga
Bu kitobchani katta yoshdagi odamga bag (ishlaganim uchun bolalardan kechirim so (rayman. 0 (zimni oqlash uchun shuni aytishim mumkinki, bu katta yoshdagi odam mening eng yaxshi do (stim bo (ladi. Buning ustiga, u dunyodagi hamma narsani, hatto bolalarga atab chiqarilgan kitobchalami ham tushunadi. Va, nihoyat, u Fransiyada yashaydi, u yerda hozir hamma yoq sovuq, ocharchilik, do (stim esa taskin-tasalliga benihoya muhtoj.
Agar bulaming barchasi ham meni oqlayolmasa, u holda kitobchamni bir paytlar mana shu katta yoshdagi do ~timning 0 (mida bo (lgan kichkina bolakayga bag(ishlayman. Axir kattalaming hammasi ham avval-boshda yosh bola bo (lganlar, faqat buni ulaming ozginasigina biladi, xolos. Shunday qilib, mana, men bag(ishlovga tuzatish kiritaman:
Leon VERTga - bir paytlar yosh bola bo ?gan do (stimga bag (ish lan adi.
Rasmlami muallif chizgan
I
Olti yashar paytimda, osuda o'rmonlar haqida hikoya qiluvchi «Bo'lgan voqealar» degan kitobda g'alati bir suratga ko'zim tushib qoldi. Suratda bahaybat bo'g'ma ilonning bir yirtqich hayvonni tiriklay yutayotgani aks ettirilgan edi. Mana o'sha surat:
Surat tagiga shunday deb yozilgan edi: «lIon o'ljasini chaynab o'tirmay but-butunisicha yutib yuboradi. Shundan keyin ujoyidan qimirlayolmay qoladi va to o'ljasini hazm qilib bo'lgunicha surunkasiga yarim yil dong qotib uxlaydi».
Menjunglidagi sarguzashtlarga to'la hayot haqida uzoq xayol surdim,
so'ng rangli qalam bilan umrimda birinchi marta rasm chizdim. Bu mening l-raqamli rasmim edi. Mana, men chizgan narsa:
Ijodim namunasini kattalarga ko'rsatib, qo'rqinchli emasmi, deb
so'radim. .
- Shlapaning nimasi qo'rqinchli ekan? - deb e'tiroz bildirishdi
menga.
Ammo rasmdagi narsa sirayam shlapa emas edi. Bu - f1lni tiriklay
yutib yuborgan bo'g'ma ilon edi. O'shanda, kattalarga tushunarli bo'lsin,
deb ilonning ichki ko'rinishini ham chizdim. Axir, kattalarga hamma narsani doim tushuntirib borish kerak-da. Bu mening 2-raqamli rasmim eili. '
Kattalar menga ilonlarning ichki-yu tashqi ko'rinishini chizish o'rniga jug'rofiya, tarix, arifmetika va husnixatni ko'proq o'rganishni maslahat berishdi. Ana shundan keyin, olti yashar paytimda rassomlikning porloq istiqbolidan voz kechishga majbur bo'ldim. 1- va 2-raqamli rasmlarim muvaffaqiyatsizlikka uchragach, o'zimga nisbatan ishonchimni yo' qotdim. Kattalar hech qachon o'zlaricha biron narsani tushuna olmaydilar, ularga hadeb hijjalab tushuntirib beraverish esa oxir-oqibat bolalarning ham joniga tegib ketadi.
Shunday qilib, boshqa kasb tanlashimga to'g'ri keldi-yu, uchuvchilikni o'rganib oldim. Osmoni falak bo'ylab qariyb butun dunyoni kezib chiqdim. Ochig'ini aytish kerak, jug'rofiya mengajuda qo'l keldi. Bir qarashdayoq Xitoyni Arizona viloyatidan ajrata oladigan bo'ldim. Kechasi samoda adashib ketsang, bu benihoya asqatadi -da.
Umrim davomida turli-tumanjiddiy odamlarni uchratdim. Kattalar orasida uzoq vaqt yashadim. Ularni yaqindan ko'rdim, bildim. Va bundan, tan olishim kerakki, ular haqidagi fikrim yaxshi tomonga 0' zgarmadi.
Kattalar orasida boshqalardan ko'ra aqlli va farosatliroq biror kishini uchratganimda unga l-raqamli rasmimni ko'rsatardim - men uni asrab qo'ygan edim, doim yonimda olib yurardim. Bu odam chindan ham biror nimani tushunadimi-yo'qmi, sinab ko'rmoqchi bo'lardim. Ular­ning barchasi rasmga qarab turib: «Shlapa-ku, bu», derdi. Shundan keyin men ularga na bo'g'ma ilonlar, na junglilar, na yulduzlar haqida og'iz ochardim. Ularning tushunchalariga moslashardim-da, brij va golf o'yinlari haqida, siyosat,va bo'yinbog'lar haqida gap boshlardim. Shunda kattal~r menday bama'ni odam bilan tanishganlaridan behad mamnun bo'lar edilar.
11
Men shu tariqa yolg'izlikda yashardim, dilimni anglaydigan biror hamdardim yo'q edi... Olti yil muqaddam samolyotimning motori buzilib, Sahroyi Kabirga qo'nishga majbur bo'ldim. Y onimda na mexanik, na bironta hamroh bor edi. Qanchalik qiyin bo'lmasin, samolyotni
I­
amallab bir o~m tuzatishga ahd qildim. Yo motorni tuzataman, yo halok bo'laman. Bir haftaga bazo'r yetadigan suv qolgan.
Shunday qilib, birinchi kechani huvullab yotgan sahroda, qum ustiga uzala tushib o'tkazdim. Minglab chaqirim narida ham tirik jon asari sezilmasdi. Kemasi halokatga uchrab, bepoyon okeanda sol uzra suzib borayotgan odam ham menchalik yolg'iz bo'lmagandir. Shu bois tong­saharda meni kimningdir ingichka ovozi uyg'otib yuborganda naqadar hayratga tushganimni tasavvur ham qilolmasangiz kerak.
- Iltimos... menga qo'zichoq chizib ber! - degan qo'ng'iroqdek tovush
yangradi yonginamda.
-A?.
- Menga qo'zichoq chizib ber...
Tepamdan go'yo yashin urgandek, sapchib o'rnimdan turdim. Apil­
tapil ko'zlarimni ishqalab, atrofga alangladim. Qarasam - ro'paramda allaqanday g'aroyib bir bolakay mengajiddiy tikilib turibdi. Mana, uning eng yaxshi surati, men uni keyin chizishga muvaffaq bo'ldim.
Albatta, bu rasmda u aslidagidek yaxshi chiqmagan. N achora, bunga men aybdor emasrnan. Olti yashar paytimda kattalar, sendan rassom chiqmaydi, deb rosa miyamga quyishgani uchun men bo'g'ma ilonlarning ichki va tashqi ko'rinishidan boshqa narsani chizishni o'rgana olmadim.
Shunday qilib desangiz, ko'zlarimni katta-katta ochgancha bu g'aroyib bolakayga qarab turardim. Odamzod makonidan minglab chaqirim olisdagi yaydoq biyobonda ekanim yodingizdan chiqmagandir. Shunisi g'alatiki, bu bolaning aft-angoriga qarab, adasmb qolgan yoki nihoyatda horib-charchagan, qo'rquvdan yuragi yorilib, ochlik va tashnalikdan o'lar holga yetgan, deb bo'lmasdi. Kimsasiz sahroda, inson qadami tegmagan cho'l-u biyobonda dafatan paydo bo'lib qolgan bu bolaning ko'rinishidan bunday fikrlarni xayolga ham keltirish mumkin emasdi. Nihoyat, menga yana til ato bo'lib, asta so'radim:
- Lekin... sen bu yerda nima qilib yuribsan?
U tag'in ohistalik bilan va g'oyat jiddiy ohangda: - Iltimos... qo'zichoq chizib ber... - dedi.
Bularning barchasi shu qadar sirli, anglab bo'lmas bir tarzda ro'y
berayotgan ediki, rad qilishgajur'atim yetmadi. Jazirama sahro qo'ynida, hayotim qil ustida turgan bir pallada qanchalik bema'ni ko'rinmasin,
cho'ntagimdan qog'oz-qalam oldim-u, lekin shu zahoti o'zimning .,-, asosan jug'rofiya, tarix, ari(metika va husnixatni o'rganganim lop etib esimga tushdi -da, bolakayga qarab (hatto biroz achchiqlanib) rasm chizishni bilmasligimni aytdim. Bu gapimga u:
- Baribir qo' zichoq chizib ber, - deb javob qildi.
Men umrimda qo'zichoq rasmini chizib ko'rmaganim uchun, o'zim
bilgan o'sha eski ikkita suratdan birini - bo'g'ma ilonning tashqi ko'rinishini chizib ko'rsatdim.
Ammo bolakay rasmni ko'rib:
- Yo'q, yo'q! Menga ilon ham, m ham kerak emas! lIon haddan
tashqari xavfli, fil esa haddan tashqari katta. Mening uyimdagi narsalaming hammasi kichkina. Menga qo'zichoq kerak, qo'zichoq chizib ber, - deb xitob qilganida nihoyatda hayron qoldim-da, shu rasmni chizib berdim.
U rasmni sinchiklab ko'zdan kechirgach:
- Yo'q, bu qo'zichoqjudayam oriq-ku, - dedi. - Boshqasini chizib
ber.
Men boshqa qo'zichoq rasmini chizdim.
Yangi do'stim xushfe'llik bilan muloyim jilmayib qo'ydi.
- Bu qo'zichoq emas-ku, - dedi U. - O'zing ham ko'rib turibsan-a,
qo'chqor-ku bu. Ana, shoxiyam bor...
Men qo'zichoqni tag'in boshqatdan chizdim. Biroq bu rasm ham
unga ma' qui bo'lmadi:
- E, bu o'lguday qari-ku. Menga uzoq yashaydigan qo'zichoq kerak.
Endi sabr-toqatim tugadi. Axir, tezroq motorni tuzatish kerak edi­
da! Shuning uchun apil- tapil mana shu narsani chizib tashladim.
Keyin bolaga qarab:
- Mana senga quticha. Qo'zichog'ing shuning ichida yotibdi, - dedim.
..Shunda meni butkullol qoldirib, bu talabchan hakam gul-gul yashnab
ketdi:
- Menga xuddi shunaqasi kerak edi-da! U ko'p o't yermikan, nima
deysan-a?
- Nima edi?
- Axir mening uyimda unchalik serobgarchilik emas-da.
- Unga ko'p narsa kerak emas. Men senga judayam kichkina bir
qo'zichoq beraman.
­
- U judayam kichkina emas... - dedi u boshini egib, rasmga
termilarkan:-- Qara! U uxlab qoldi...
Men Kichkina shahzoda bilan shu tariqa tanishdim.
III
Uning qayerdan paydo bo'lganini hadeganda bilib ololmadim.
Kichkina shahzoda meni savollarga ko'mib tashlar, ammo o'zidan biror nimani so'rasam, eshitmaganga olar edi. Faqat, anchadan keyin, gap orasida tasodifan aytib qolgan ba'zi so'zlaridan uning sirli tashrifi birmuncha oydinlashdi. Masalan, samolyotimni birinchi marta ko'rganida (samolyot rasminichizib o'tirmayman, negaki, buni baribir eplayol­
mayman), u shunday deb so'radi:
- Bu qanaqa narsa?
- Bu narsa emas, samolyot. Mening samolyotim, u uchadi. Keyin unga osmoni falakda uchish qo'limdan kelishini faxrlanib
aytdim. Shunda u:
- E, shoshma! Sen hali osmondan qulab tushdingmi? - deya ~tob
qilib qoldi.
- Ha, - dedim kamtarlik bilan.
­
An
l
'
Q
"
k
'
a xo os. lZlq- u...
Kichkina shahzoda shunday deb qo'ng'iroqdek tovush bilan kulib yubordi. Buni ko'rib pichaachchig'im chiqdi: axir men, boshimga kulfat tushganda, odamlar bunga jiddiy munosabatda bo'lishlarini yoqtiraman­da. Birozdan keyin u:
- Demak, sen ham osmondan tushib kelibsan-da, - dedi. - Xo'sh,
qaysi sayyoradan kelding?
«E, bu kimsasiz sahroda to'satdan qayerdan paydo bo'lib qoldi, de­
sam, gap bu yoqda ekan-da!», - deb o'yladim o'zimcha va dabdurustdan:
- Bundan chiqdiki, sen bu yerga boshqa sayyoradan tushib kelibsan­
da? - deb so'radim.
Biroq u savolimgajavob bermadi. Samolyotimni ko'zdan kechirarkan,
asta bosh chayqadi: .
- He, buning bilan uzoqdan uchib kelolmaysan, ko'rinib turibdi...
So'ng nima haqdadir xiyla o'ylanib qoldi. Keyin cho'ntagidan men
chizib bergan boyagi qo'zichoqni olib, uni go'yo qimmatbaho xazinadek tomosha qilishga kirishdi.
«Boshqa sayyoralaf» xususidagi bu chala-yarim e'tirofdan so'ng .j
ko'nglimdagi qiziqish hissi n51qadar alanga olib ketganini tasavvur qila olsangiz kerak. Iloji boricha ko'proq narsa bilib olish niyatida ustma-ust
savol yog'dira ketdim:
- Sen qayoqdan uchib kelding, bolakay? Uying qayerda o'zi?
Qo'zichog'imni qayoqqa olib ketmoqchisan?
U o'yga cho'mganchajimib qoldi-da, keyin:
- Menga quticha berganing juda soz bo'ldi-da, qo'zichoq kechasi
uning ichida uxlaydi, - dedi. /
- Albatta. Agar aqlli bola bo'lsang, senga arqon ham hadya qilaman­
qo'zichoqni kunduzlari bog'lab qo'yasan. Qoziq ham beraman.
Kichkina shahzodaning qoshlari chimirildi:
- Bog'lab qo'yasan? Nima keragi bor buning?
- Chunki, bog'lab qo'ymasang, u biron yoqqa ketib adashib qoladi.
Buni eshitib do'stim xandon otib kulib yubordi:
- E, qayoqqayam ketardi u?
- Bilib bo'lmaydi-da. Boshi oqqan tomonga ketaveradi, ketaveradi. Shunda Kichkina shahzoda jiddiy tortib:
- Mayli, hechqisi yo'q, - dedi. - Axir, men yashaydigan joy
nihoyatda kichkina... - Birozdan so'ng anduh bilan qo'shib qo'ydi: ­Boshing oqqan tomonga ketaverganing bilan uzoqqa ketolmaysan...
VIII
Hademay bu gulni yaxshilab bilib oldim. Kichkina shahzodaning sayyorasida hammavaqt oddiygina, behasham gullar o'sardi. Ular kambarg, beozorgina bo'lib, nihoyatda kamjoyni egal1ar, ertalab ochilib, oqshom chog'i so'lib qolar edi. Bu gul esa, kunlaming birida shamolda qaydandir uchib kelib sayyora tuprog'iga tushib qolgan urug'dan unib chicrqan edi. Kichkina shahzoda boshqa o't-o'lan, gu1chechaklarga aslo o'xshamagan bu mo'jaz niholdan ko'zini uzolmasdi. Bordi-yu u baobabning biror yangi xili bo'lsa-chi? Ammo nihol tez orada yuqoriga qarab bo'y cho'zishdan to'xtadi-da, g'uncha tugdi. Kichkina shahzoda umri bino bo'lib bunday katta g'unchalarni ko'rmagan edi, g'aroyib mo'jiza ro'y berajagini ko'ngli sezib, betoqat kuta boshladi. Notanish, noma'lum g'uncha esa hamon yuz ochishni xayoliga keltirmas, yashil gumbaz ichra pinhon o'tirgancha hanuz o'ziga oro berar edi. U qunt
bilan rang tanlar, gulbarg liboslarni nozik badaniga bir-bir o'1chab ko'rardi - yorugt' olamga allaqanday lolaqizg'aldoqqa o'xshab, hurpaygan-to'zg'igan holda diydor ko'rsatishni sira-sira istamasdi-da. U husnijamolini bor latofati-yu butunjozibasi bilan namoyon etmoqni orzu qilardi. Ha, ana shunday o'ziga binD qo'ygan go'zal edi u!
Sirli tayyorgarlik shu yo'sin uzoq davom etdi. Va, nihoyat, bir sahar chog'i, quyoshning ilk nurlari ko'rinishi bilanoq gulbarglar ohista ochildi, bu lahzaga shu qadar uzoq taraddud qilgan go'zal esa shirin esnab:
- Eh, esizgina, barvaqt uyg'onib ketibman-ku... Afv eting meni... ­
dedi. - Hamma yog'im to'zg'ib yotuvdi-ya...
Kichkina shahzoda hayrat va zavqini yashirolmadi:
- N aqadar chiroylisiz-a!
- Yo'g'-e, rostdanmi? - dedi gulg'uncha bungajavoban astagina. ­
Ha, balki sezgandirsiz, men quyosh bilan birga tug'ilganman-da.
Kichkina shahzoda bu g'unchaning kamtarlik bobida namuna bo'lolmasligini payqadi, biroq u shunchalar dilbar va latif ediki, odamni beixtiyor dovdiratib qo'yardi!
- Nonushta vaqtiyam bo'lib qoldimi deyman, - dedi u saldan ke- .
yin. - Baraka topkur, menga yordam qilarsiz-a?
Kichkina shahzoda behad xijolat bo'ldi, ko'zachada muzdek buloq
suvidan keltirib uni sug'ordi.
Ko'p o'tmay go'zal gulg'unchaning xiyla mag'rur va arazchiligi ham ma'lum bo'lib qoldi-yu, Kichkina shahzoda u bilan til topishaman deb rosa qiynaldi. Bir kuni gul poyasidagi to'rtta tikanni ko'rsatib:
- Qani, yo'lbars zo'r bo'lsa, bu yoqqa kelsin, men uning o'zidan
ham, o'tkir tirnog'idan ham qo'rqmayman! - dedi.
- Mening sayyoramda yo'lbars yashamaydi, - deb e'tiroz bildirdi
Kichkina shahzoda. - Keyin, yo'lbarslar o't yemaydi.
- Men o't emasman-ku, - dedi gulg'uncha ranjib.
- Kechiring meni...
- Yo'q, men yo'lbarsdan sirayam qo'rqmayman, ammo yelvizak
degan narsadan yuragim chiqib ketadi. Sizda parda yoshamoldan to'sib qo'ysangiz? .
«G'alati-ya, o'simlik bo'laturib yelvizakdan qo'rqadi... - deb o'yladi
Kichkina shahzoda. - Judayam ko'nglini topish qiyin ekan bu gulning...»
- Bu yer rosa sovuq ekan. Kechqurun meni shisha qalpoq bilan
o'rab qo'ying, xo'pmi? Sayyorangiz haddan tashqari befayz ekan. Men
kelgan joyda -chi... ­
)
Gulg'uncha gapini tugatmay jimib qoldi. Chunki bu yoqqa u hali urug' chog'ida uchib kelgan edi-da. O'zga olamlar haqida shu bois hech narsa bilmasligi tabiiy edi. Osongina fosh bo'lishing muqarrar vaziyatda esa yolg'on gapirmoq -borib turgan ahmoqlikdir! Gulg'uncha xijolat tortdi, so'ng go'yo Kichkina shahzoda, o'zini uning oldida qanchalar gunohkor ekanini sezsin,' degan ma'noda ustma-ust yo'taldi:
- Qani parda, bormi?
- Men boya borib olib kelmoqchi edim, lekin gapingizni bo'lishga... Shunda gulg'uncha yana qattiqroq yo'tala boshladi: mayli, uning vijdoni
battar qiynalsin!
Kichkina shahzoda, garchi bu feruza gulni yaxshi ko'rib qolgan, unga xizmat qilishdan baxtiyor bo'lsa-da, ko'p o'tmay ko'nglida shubha uyg'ondi. U shunchaki aytilgan havoyi gaplami yuragiga yaqin olar, shu sabab o'zini benihoya baxtsizsezar edi.
- Bekor uning gapiga quloq solgan ekanman, - deb qoldi u bir kuni menga. - Hech qachon gullarning aytganiga quloq solmaslik kerak ekan, ularga termilib, hidlaridan bahramand bo'lish lozim ekan, xolos. Mening gulim butun sayyorani xush bo'ylarga burkagan edi, men esa bundan faqat quvonish zarurligini bilmasdim. Yo'lbars haqidagi, timoq haqidagi anavi gaplarga kelsak... ulardan odamning ko'ngli zavq-shavqqa to'lishi kerak edi, men bo'lsam achchiqlanib o'tiribman-a... - Bir muddat sukut saqlab, anduh bilan e'tirof etdi: - O'shanda hech nimani tushunmagan ekanman! Og'izdagi so'zga emas, amaldagi ishga qarab baho berish kerak edi. U menga o'zining mu attar bo'ylarini armug'on etdi, hayotimni nurga chulg'adi. Men undan qochmasligipl kerak edi! O'sha qovushmagan hiyla-nayranglar zaJUirida nozik bir latofat mujassam ekanini payqashim kerak edi. Axir, gullar shunchalik beqarorki!.. Ammo men nihoyatda yosh edim, muhabbat sir-asroridan bexabar edim.
0 'zining mitti sayyorasidan zerikkan Kichkina shahzoda qushlar bilan koinot bo ylab sayr etishga qaror qiladi. Uning sayyorasi yaqinida bir necha asteroid bor edi. Uning birida qirol, ikkinchisida shuhratparast, uchinchisida piyonista, to 'rtinchisida korchalon, beshinchisida charog'bon, oltinchisida esa jug'rofiy oUm yashar edi. Kichkina shahzoda bu