Adilxan bayramov səMƏd vurğUN
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
77 Azərbaycanın görkəmli yazıçısı Y.V.Çəmənzəminlinin «Qan içində» ∗ romanında da Vaqifin Gürcüstanla əlaqələrinə geniş yer ayrılmışdır. Burada Gürcüstan hökmdarı II İrakli ilə danışıqlar aparmaq üçün Qarabağ xanlığı nümayəndə heyətinin Vaqifin rəhbərliyi ilə Tiflisə getməsi təsvir olunur. Vaqif qonşu gürcü xalqına xüsusi hörmət bəsləyir. O, II İraklinin 1783-cü ildə Rusiya ilə müqavilə bağlanmasını bəyənir, Zaqafqaziya xalqlarının Rusiya ilə ittifaqına yaxşı bir hal kimi baxır. «Vaqif» dramı xalq həyatının özünəməxsus cəhətlərinin təsviri baxımından da diqqəti cəlb edir. Elə əsərin əvvəlində Vidadinin həyat tərzi ilə tanış oluruq. Ömrünün ixtiyar çağlarını yaşayan Vidadi ömür-gün yoldaşı Tükəzbanla çox mehriban dolanır. Tükəzban qarı isə bizə ağbirçək nənələrimizi xatırladır. Bu ailə zəngin deyil. Lakin iqtisadi vəziyyətindən asılı olmayaraq qonaqpərvər bir ailədir. «Ürək geniş olsun!» zərb-məsəli bu ailənin şüarıdır. Cavad xanın elçilərini xoş üzlə qarşılayan Tükəzban aftafanı sacayağın üstünə qoyub çay hazırlayır. Sacayaq-aftafa həmişə samovar görmüş oxucunu, tamaşaçını təəccübləndirir. Bu da S.Vurğunun həssaslığı ilə bağlıdır. Şair yaxşı bilirdi ki, Vidadinin yaşadığı dövrdə, yəni XVIII əsrdə hələ samovar azərbaycanlı ailəsinin məişətinə daxil olmamışdı. Azərbaycan xalqının özünəməxsus adətlərindən biri ağsaqqala münasibətlə bağlıdır. Tarixən ən ciddi məsələlər, konfliktlər ağsaqqalın araya girməsi, vasitəçilik etməsi nəticəsində sülhlə bitmişdir. Ağsaqqal sözünü eşitməyənlər barədə son sözü yenə ağsaqqal özü demişdir. «Vaqif»də qoca bir kəndli Qacarın yanına gəlib xahiş edir ki, günahsız adam- ların, uşaqların oda qalanmasına imkan verməsin, obaları xaraba qoymasın. El ağsaqqalı onu da xatırladır ki, «bu dağlar qoynunda aslan yatmışdır, burada Koroğlular at oynatmışdır». Lakin Qacar ağsaqqalı eşitmək istəmir, hətta onu ∗ Й.Б.Чямянзяминлинин «Ики од арасында» романы «Ган ичиндя» ады иля няшр олунмушдур. (Б., Азярняшр, 1968, «Йазычы», 1987) 78 təhqir edir. Tökülən qanların öyüd-nəsihətlə dayandırılmasının mümkün olmadığını dərk edən ağsaqqal Eldarın yanına gəlir. O, Koroğlunun Misri qılıncını Eldara bağışlayır və Qacara qarşı mübarizəsinə xeyir-dua verir. Eldar diz çöküb qılıncı öpür. Əsərdə Vaqifin oğlu Əli bəyin toyu verilmişdir. Əli bəyin öz toyunda oynaması (həm də başqasının təklifi və təşəbbüsü ilə), gəlin gətirilərkən onun başı üstündən tüfəng atılması, Eldarın toya pay olaraq quzu gətirməsi və s. adətlərin dərin kökləri vardır və bu gün də xalq həyatında müəyyən yer tutur. Pyesdə Yengənin dilindən bu bayatı deyilir: Anam, bacım, qız gəlin, Əl-ayağı düz gəlin. Yeddi oğul istərəm, Bircə dənə qız gəlin... Bu, xalqımızın adətləri, dünyagörüşü ilə bağlıdır. Uzun illər təcavüzə məruz qalmış azərbaycanlılar düşmən qabağına çıxmaq üçün məhz oğul arzulamışlar. Həmin dövrdə, Qaçarın Qarabağa hücumu ərəfəsində bu arzu təbii səslənirdi və əsərin ümumi ruhu ilə çox bağlıdır. Vaqif bu toyda öz gəlini Gülnarın üzündən duvağı götürür və belə deyir: A qızım, üzündən götür duvağı, Qoy açıq görünsün ayın qabağı. Açıq yaşamışdır bizim nənələr, Kəfəndir, a balam, sərapərdələr. Nədir gözəllərdə bu pərdə, bu rəng Can dustaq olanda gülərmi ürək? Yazın laləsidir al yanaqların. Camalın dünyadır, qucağın cənnət. Utansın hüsnündən o kor şəriət... (134, 22) 79 Tədqiqatçıların əksəriyyəti Vaqifin bu hərəkətini qadına münasibətdə yenilik kimi qiymətləndirmiş, həm də şair M.P.Vaqifin öz yaradıcılıq ruhuna uyğun hal kimi təqdir etmişlər. «Vaqif»in tədqiqatçılarından professor Qulu Xəlilov onun bu hərəkətini belə səciyyələndirmişdir: «Vaqif bu fikirləri ilə əsrlərdən bəri hökm sürən şəriətin pis, yaramaz adətlərini məhv edir. Vaqif nəinki duvağı götürür, həm də böyük bir zövqlə, səmimiyyətlə hamının qarşısında öz gəlinini açıq şəkildə tərifləyir. Beləliklə, Vaqif duvaq götürmək adətini təhrif etməklə kiçilmir, əksinə, böyüyür. Əlbəttə, indiki zamanda Vaqifin bu hərəkəti adama o qədər də təəccüblü gəlmir. Belə bir hərəkəti şair Vaqif öz əsrində bəlkə də edə bilməzdi, uzun zamanlar məişətdə, ailədə kök salmış feodal-patriarxal adətləri buna imkan verməzdi. Lakin S.Vurğun öz qəhrəmanını kiçildən, bəsitləşdirən adət və baxışlardan təmizləmiş, onu müasir dövrün tələbləri səviyyəsinə qaldırmışdır. Bu da onun əsərinin müasir ideyalarla daha yaxından səsləşməsinə kömək etmişdir». (78, 46) Əlbəttə, «Vaqif»in tamaşaya qoyulduğu 1938-ci ildə «daloy çadra» şüarı aktuallığını itirməmişdi və gəlinin üzündən duvağın götürülməsi tamaşaçıların alqışları ilə qarşılana bilərdi. Lakin gəlinin üzü duvaqlı gətirilməsi adəti bu və ya digər şəkildə bu gün də yaşamaqdadır. Bəs qaynatanın öz gəlininə bu cür sözlər deməsi nə dərəcədə reallığa uyğundur? Onun gəlininin üzündən duvağı götürməsini əsərin yazıpdığı dövrün tələbi kimi qəbul edirik. Bəs dedikləri? «Vaqif» tamaşasının quruluşçu recissoru Adil İsgəndərov öz xatirələrində belə yazmışdır: «Əsərin («Vaqif» nəzərdə tutulur – A.B.) ilk variantında Vaqifin toyu olurdu. Pyesin birinci şəkli yox idi. Vaqif arvadına müraciətlə: A quzum, üzündən götür duvağı Qoy açıq görünsün ayın qabağı- 80 deyirdi. Mən Səmədə dedim ki, ay Səməd, bu yaxşı deyil. Sən gəl Vaqifin yerinə onun oğlu Əli bəyi evləndir. Səməd yerindən qalxıb məni qucaqladı: - Ayə, sən düz deyirsən. Sən deyən kimi edək». (97, 161) Deməli, Vaqif bu sözləri özünün, hətta S.Vurğunun iradəsindən asılı olmayaraq söyləmişdir. Əsərdə ata-oğul, qaynata-gəlin, qaynana-kürəkən münasibətlərinin təsviri də xalqımızın əsrlərdən gələn adət-ənənələrinə söykənir. Bu adamlar bir-birinə nə qədər yaxın olsalar da görünməz bir pərdə onları bir-birindən ayırır. Bu pərdə azərbaycanlılara məxsus böyük-kiçik, ahıl-cavan, ər-arvad, qadın-kişi münasibətləri ilə bağlı həya hissidir. Gülnar təbiətin qoynunda böyümüş sadə bir kəndli qızıdır. Əlbəttə, Vaqifin özünə belə gəlin seçməsi məhz onun el-obaya bağlılığı ilə izah olunmalıdır. Gülnar öz həyat yoldaşına qırılmaz tellərlə bağlıdır. Onun aləmində Əli bəyin «gözəl boyu, baftalı çuxası, düyməli yaxası, at belinə qalxmağı, tərlan kimi baxmağı» başqalarından fərqlənir. Əgər onun «tüfəngini yel əysə», «ayağına daş dəysə», «Gülnarın ürəyinə ox batar». Gülnar qaynatası Vaqifə də bir gəlin kimi mehribanlıq göstərir. Onu öz atası hesab edir. Kənddə saf bir ailədə böyümüş Gülnar hər cür hiylə və saxtakarlıqdan uzaqdır. Buna görə qaynanası Xuramanın Vaqifə xəyanətini eşidəndə sarsılır, bunu qaynatasına utana-utana, çəkinə-çəkinə söyləyir. Bu səhnələr çox təbiidir və xalqımızın özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə bağlıdır. Vidadi Vaqifin ən yaxın dostu olsa da onun ailə daxilindəki işlərinə qarışmır, Gülnar Xuramanın xəyanəti barədə danışanda başqa otağa keçir. Lakin Gülnar qaynanasına «hücum» çəkəndə bu təbiilik pozulur. Şeyxlə Qarı Xuramanın «razılığını» alıb gedəndən sonra Gülnar ona belə deyir: Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|