Akadem I ya s. A. Isxakov, A. R. Raxmanov musulmon huquqi
«Ta’zir» tushunchasi va turlari
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 9.3. «Ta’zir» tushunchasi va turlari
Musulmon olimlarining asarlarida ushbu jinoyatlarning turlari to‘g‘risidagi qaydlar uchramaydi. Ular, asosan, jinoyatlarning hudud, qasos va diya turlari haqida fikr bildirganlar. Chunki bunday jinoyatlar sobit bo‘lib, ularning tamoyillari o‘zgarmagan, ularga beriladigan jazolar ham muqarrar bo‘lib, ular ham o‘zgartirilmagan. Ushbu jinoyatlarning hammasi muaqqat jinoyatlar, deyilgan. Ammo ta’zir jinoyatlari ichida muaqqat va muaqqat bo‘lmagan jinoyatlar mavjud bo‘lib, ularni qozilarning o‘zlari farqlab, belgilab borganlar. Bu borada ularga katta huquqlar berilgan. Hukm chiqaruvchi mahkamalarning hukmlari davlatlarning urf-odatlariga binoan turlicha bo‘lgan. Biror davlatda ruxsat etilgan amallar boshqa davlatda man etilgan. Shu bois fiqh olimlari ushbu masala xususida mufassal bahs olib borishni zarur, deb topmaganlar. 139 Muaqqat jinoyatlar birorta man etilgan amalni bajarishdan yoki buyurilgan amalni bajarmaslikdan kelib chiqadi. Bunday jinoyatlar chegaralangan vaqt ichida sodir bo‘ladi. Ushbu jinoyatlarga o‘g‘rilik, mast qiluvchi ichimlik iste’mol qilish yoki yolg‘on guvohlik berish, guvohlik berishdan bosh tortish kabilar kiradi. Muaqqat bo‘lmagan jinoyatlar yangilanib yoki to‘xtamasdan davom etib turadi. Ushbu jinoyatlarning bajarilishi vaqtlari tugagandan so‘ng, ular jinoyat, deb yuritiladi. Bunday jinoyatlarga biror shaxsni nohaq hibsda ushlab turish, zakot berishdan bosh tortish kabilar kiradi. Musulmon huquqining qoidalarida bayon etilishicha, muaqqat jinoyatlar u boshlangan vaqtdan jinoyat, deb hisoblanadi. G‘ayrimuaqqat jinoyatlar esa albatta nihoyasiga yetgan bo‘lishi shart. Ammo, bu o‘rinda jinoyatning natijasi bilan jinoyatning davom etishini chalkashtirmaslik lozim bo‘ladi. Bunga o‘g‘rilik jinoyatini misol qilsak, o‘g‘rilik sodir bo‘lgandan so‘ng, o‘g‘irlangan mollarning jinoyatchi qo‘lida qolishi bu jinoyatning davom etishi emas, balki jinoyatning natijasi, hisoblanadi. G‘ayrimuaqqat jinoyatlar yangilanib turadigan va davom etuvchi jinoyatlarga bo‘linadi. Yangilanib turadigan jinoyatlar jinoyat davom etishi bilan yangilanib turadi. Masalan, yil mobaynida zakot majburiyatini bajarmaslik vaqt o‘tishi bilan jinoyatning ortishiga olib keladi. Bu holda jinoyat yangilanib turaveradi. Bunday taqsimlanishda bir qancha jinoyatlar inobatga olingan, ya’ni: – muaqqat jinoyatni sodir etgan jinoyatchi uchun maxsus hukmlar mavjud. G‘ayrimuaqqat jinoyatlarning hukmlari maxsus bo‘lmay, zamon va makonga qarab o‘zgarib turadi. Shu nuqtai nazardan ushbu jinoyatlarning har biri bitta emas, balki bir necha hukmlarga ega bo‘ladi, deyish mumkin; – muaqqat jinoyat ustidan jinoyat ishi jinoyat boshlanishi bilan qo‘zg‘atiladi, ammo g‘ayrimuaqqat jinoyatda jinoyat ishi qo‘zg‘atilishi uchun albatta jinoyat nihoyasiga yetishi talab qilinadi; – yangi chiqarilgan qonunlar muaqqat jinoyatlar uchun ahamiyatga ega emas. Ular faqat muaqqat jinoyatlarga ta’sir etib, eski qonunlar bunday sharoitda bekor qilinadi; – muaqqat jinoyatda hukm voqea sodir etilib, mahkamaga xabar qilinganda chiqariladi. Agar bu holda mahkamaga ma’lum qilinmagan jinoiy voqealar sodir bo‘lgan bo‘lsa va hatto hududda o‘sha hukmga ega jinoyatlar bo‘lgan taqdirda ham. ular hukmga ta’sir etmaydi. Hukmdan keyin sodir bo‘lgan jinoiy voqealar tufayli ham unga o‘zgartish kiritilmaydi. 140 Hukmdan keyin sodir bo‘lgan jinoyat uchun yangidan jinoyat ishi qo‘zg‘atilib, muqaddam chiqarilgan hukmning jazosi ijro etilgandan so‘ng, yangi hukm ijro etiladi. Ammo g‘ayrimuaqqat jinoyatlarda hukm o‘tgan hamma jinoyatlarga tegishli bo‘ladi. Hatto ba’zi jinoyatlar mahkamaga ma’lum bo‘lmagan taqdirda ham, ularning voqelikda sodir etilganligi e’tirof qilinadi. Chunki o‘sha jinoyatga yaqin amallarning barchasi birlashtirilib, bitta jinoyatning hisobiga kiradi. Jinoyatlar tabiatiga ko‘ra, Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|