Akadem I ya s. A. Isxakov, A. R. Raxmanov musulmon huquqi
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
| diya jazosini
belgilaydi. Jinoyatchi dildan ham afv etilsa, qozi unga ta’zir jazosini belgilaydi. Bunday jazoda esa unga katta huquq berilgan bo‘ladi. Ta’zir jinoyatlarida qoziga katta huquq berilgan. U o‘z hukmi bilan jazo turlarini belgilaydi. Uning og‘ir yoki yengil bo‘lishini ham ko‘rsatib beradi. Jinoyatchini ozod etish ham uning hukmida bo‘ladi; – uchinchidan, yengillashtiruvchi holatlarni inobatga olish. Hudud, qasos, diya jinoyatlarida yengillashtiruvchi holatlar mavjud bo‘lmaydi. Ularga beriladigan jazolar muqarrar bo‘lib, ko‘rsatilgan hech qanday sabablar inobatga olinmaydi. Ammo ta’zir jinoyatlarida yengillashtiruvchi holatlar mavjud bo‘lib, qozidan yengilroq jazoni tanlash talab qilinadi; – to‘rtinchidan, jinoyatning isboti masalasi. Musulmon huquqida hudud, qasos jinoyatlarining isboti uchun muayyan guvohlar talab qilinadi. Masalan, zino jinoyati uchun to‘rtta guvohni shahodat qilish 136 talab qilinadi. Boshqa turdagi jinoyatlar uchun ikkita guvoh talab etiladi. Ta’zir jinoyatlarida esa bitta guvohning shahodati ham joiz, deb qaraladi. Jinoyatlar maqsadiga ko‘ra, qasddan va ehtiyotsizlik natijasida sodir etilgan jinoyatlarga bo‘linadi. Qasddan sodir etilgan jinoyatlar deganda, jinoyatchining bir amalni bajarish mumkin emasligini bila turib, uni bajarishi tushuniladi. Ushbu nisbat jinoyatning umumiy sifati, deb qaraladi. Endi uning xususiy jihatiga qaralsa, jinoyatchi bajaradigan amalining natijasini oldindan belgilab olishidir. Bunday umumiy va xususiy jihatlar e’tiborga olinadigan jinoyat qasddan sodir etilgan jinoyat, deb ko‘rsatiladi. Agar jinoyatchi jinoyatining natijasini oldindan belgilab olmagan bo‘lsa, shubhali qasd, deb yuritiladi. Ehtiyotsizlik tufayli sodir etilgan jinoyatga uni sodir etgan shaxs taqiqlangan amalni bajarishni niyat qilmagan, balki xatolik yuzasidan sodir etgan, deb yuritiladi. Xatolik ikki turga bo‘linadi: jinoyatchi bir ishni bajarayotgan bo‘lib, bu ish tufayli jinoyat sodir etishi. Masalan, bir kishi yo‘lni toshlardan tozalayotib, ularni to‘g‘ri kelgan tomonlarga otayotganda, bir tosh bir odamga tegib, uni o‘ldirib qo‘ysa yoki ovchi mo‘ljalni noto‘g‘ri olib, bir kishini nobud qilsa, mazkur amallar xatolik yuzasidan sodir etilgan jinoyatlar, deb hisoblangan; kishining hech bir ishni oxirigacha bajarmay, ehtiyotsizlik oqiba- tida jinoyat sodir etishi. Masalan, bir kishi quduq qazib, uning yon- atrofini to‘sib qo‘ymay, tashlab ketsa va boshqa kishining unga tushib, cho‘kishi natijasida o‘lishi. Ushbu bo‘linishdan maqsad jinoyatchiga jazo belgilash uchundir. Agar jinoyatning qasddan bajarilganligini isbotlashga dalillar yetishmasa, jinoyatchi jazodan ozod etiladi. Jinoyatchi jinoyatni ehtiyotsizligi tufayli sodir etgan bo‘lsa, u jazoni faqat ehtiyotsizlik qilgani uchun oladi. Qasddan sodir etilgan jinoyat qasdsiz jinoyatdan tubdan farq qilib, ba’zi vaqtda kishi qasdsiz jinoyat sodir etgan bo‘lsa, jazodan umuman xalos qilinmasligi ham mumkin. Jinoyatlar sodir etilgan vaqtiga qarab, ochiq, noaniq va mujmal jinoyatlarga bo‘linadi. Agarda jinoyat sodir etilganiga ko‘p vaqt o‘tmagan, shuningdek uni aniq ko‘rgan guvohlar mavjud bo‘lsa, mazkur hodisa ochiq, aniq jinoyat, deb yuritiladi. Jinoyatlarning sodir etilgan vaqtlari aniq bo‘lmasa, noaniq jinoyatlar, deyiladi. Ushbu ajratish musulmon huquqida ikki maqsadni ko‘zda tutadi: – birinchidan, jinoyatni isbot etish uchun. Masalan, agar jinoyat hudud jinoyatlariga kirsa, unga guvohlik berish (dalil ko‘rsatish) talab 137 qilinadi. Guvohlar jinoyatning sodir etilgan vaqtini, jinoyatchini jinoyat ustida ko‘rishganligini aniq aytishlari lozim bo‘ladi. Bunday talab to‘rttala mazhabning imomlari tomonidan ham e’tirof etilgan; – ikkinchidan, jinoyatning oldini olish maqsadida. Masalan, jinoyat sodir etilganda, uning shohidi bo‘lgan har qanday shaxs kuchi yetganicha jinoyatchini jinoyatdan qaytarishi nazarda tutiladi. Jinoyatlar ijobiy va salbiyga ajraladi. Ijobiy jinoyatlar – taqiqlangan amallarni qilish tufayli sodir bo‘ladi. Masalan, o‘g‘rilik, qotillik, zino, mast qiluvchi ichimlik iste’mol qilish va boshqalar. Salbiy jinoyatlar – buyurilgan amallarni qilmaslik tufayli sodir etiladi. Masalan, guvohning shahodat berishdan bosh tortishi, zakot bermaslik va boshqalar. Ko‘pgina fiqh olimlari salbiy jinoyatlar ijobiy jinoyatlar natijasida kelib chiqishini e’tirof etganlar. Uni sodir etgan shaxslarga esa uqubatlar belgilangan. Masalan, hibsda tutib turilgan mahbusga ovqat bermasdan, uni nobud qilish ijobiy jinoyatning salbiy jinoyat natijasida kelib chiqishidir. Musulmon huquqi ahkomlarida ta’kidlanishicha, ba’zi vaqtlarda yordam berishdan bosh tortgan kishilar o‘z qilmishlari uchun mas’ul bo‘lmaydilar. Masalan, biror kishi yong‘in ichida yoki suvda cho‘kayotgan bo‘lsa, unga yordam bermagan shaxs mas’uliyatdan xolis bo‘ladi. Jinoyatlar sodir etilish usullariga ko‘ra, oddiy va takrorlanuvchi jinoyatlarga bo‘linadi. Oddiy jinoyatlarga o‘g‘rilik, mast qiluvchi ichimlik iste’mol qilish kabilar misol bo‘ladi. Bunday jinoyatlar vaqtincha yoki davom etuvchi bo‘lishi mumkin. Hudud, qasos va diya jinoyatlari oddiy jinoyatlar toifasiga mansubdir. Takrorlanuvchi jinoyatlar biror harakatning qayta takrorlanishidan yuzaga keladi. Qilmish ko‘rinishiga ko‘ra, jinoyat bo‘lmasa ham, lekin uning qayta-qayta takrorlanishi jinoyat, hisoblanadi. Qayta takrorlanuvchi jinoyatlar ta’zir jinoyatlari tarkibiga kirib, ularni bajarish musulmon huquqi ahkomlarida man etilgan. Oddiy jinoyatlar sodir etilgan kundan boshlab jinoyat hisoblanadi (agar u vaqtincha bo‘lsa, masalan, zino, o‘g‘rilik). Davom etuvchi jinoyatlar ruxsat etilgan davri tugagan vaqtdan jinoyat, deyiladi. Ketma-ket sodir etiladigan jinoyatlarda jinoyatchi bir turdagi jinoyatlarni ketma-ket sodir etadi. Masalan, jinoyatchi o‘g‘rilik qilib, bir 138 joydan mollarni olib chiqib ketib, jinoyatni yana takrorlaydi. Yoki biror shaxsga ko‘pgina jarohatlar yetkazadi. Musulmon huquqida bunday jinoyatlar bitta jinoyat, deb qaraladi. Ular uchun jazo ham bir marta beriladi. Kimda-kim ikki yoki undan ortiq marta o‘g‘rilik qilsa, qilmishining bir martasi uchun jazo oladi. Takrorlanuvchi, ketma-ket sodir etiluvchi va g‘ayrimuaqqat jinoyatlarining bir-biridan farqi. Takrorlanuvchi jinoyatlar ketma-ket sodir etiluvchi jinoyatlarga nisbatan ko‘pincha jinoyatga yaqin amallardan sodir bo‘ladi. Jinoyatga yaqin bir amalning o‘zi jazo uchun kifoya qilmaydi. Shu bois, u jinoyat hisoblanmaydi. Ammo ketma-ket sodir etiluvchi jinoyatlarda uning aksi bo‘lib, bitta jinoyat ishi uchun ham jazo matlub bo‘ladi. Masalan, bir shaxs biror uyning jihozlarini o‘g‘irlashni niyat qilib, shu jinoyatni amalga oshirsa, u buning uchun jazolanishi ma’lum. Ketma-ket sodir etiluvchi jinoyatlar g‘ayrimuaqqat jinoyatlardan ba’zi xususiyatlari bilan farqlanadi. Ketma-ket sodir etiluvchi jinoyatlar ko‘p harakatli bo‘lishiga qaramasdan, uzilish bilan sodir etiladi. Har bir jinoyat ishidan so‘ng, ma’lum uzilish bo‘lib, keyin esa takrorlanadi. G‘ayrimuaqqat jinoyatlar davomli yoki yangilangan holda sodir etiladi. Ketma-ket sodir etiluvchi jinoyatlarning bitta jinoyat, deya qaralishining sababi – musulmon huquqida bir turdagi jinoyatlar uchun jazolarning ko‘paytirilishiga ruxsat etilmasligidir. Uning uchun bitta jazo kifoya, deyiladi. Chunki jinoyatchi bir ishni niyat qiladi va uni sodir etadi, u esa bitta jinoyat hisoblanadi. Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|