II-BOB. Qadimgi Hindistondagi diniy e’tiqodlar
Qadimgi Xitoy mifologiyasi to’g’risidagi manbalar asosan er. avv. XI
asrga oid. Bu afsonalar mazmuniga ko’ra ikki guruh yoki silkilgan bo’linadi.
Kosmogonik miflar ichida ilk, tartibsiz holatdan tabiat va insonning
paydo bo’lishi to’g’risidagi asosiy konsepsiya, bo’linish va aylanish berilgan.
Ulardan birinchisi jonsiz va tirik mavjudotlar tartibsizligi, ikki ilk unsur
(erkak)ning boshlanishi, Yan va qorong’ulik (ayol)ning boshlanishi – In paydo
bo’lgan. Ikkinchi konsepsiya barcha mavjudodlarning paydo bo’lishi bu
transformatsiya natijasidir deb tushuntiradi. Odam Nyuy ismli ma’buda
tomonidan loydan yaratilgan.
Tabiat stixiyalari va ulardan odamlarni qutqargan qahramonlar to’g’risida
afsonalar ko’pchilikni tashkil qiladi. Toshqin qurg’oqchilik hodisalari
afsonalarda ko’p tilga olinadi. Qadimgi qahramonlar to’g’risidagi afsonalarda
qahramonlar odamlarni olovdan foydalanishga o’rgatgan; ilk bor shox-shabba
chaylani qo’rgan. Baliq oviv a ovchilik usulini kashf qilgan; ilk dehqonchilik
qurollarini yasagan, donni bug’da pishirishni o’rgatgan qahramonlar mavzuni
yetakchi o’rinni tutadi. Ko’pgina qahramonlar ilon gavdali, buqaning kallasi
bilan yarim hayvon, yarim odam qiyofasida tasvirlanganlar. Bu qadimgi
totemistik tasavvurlarni aks ettirishdir.
Qadimgi xitoyliklar u dunyo to’g’risidagi tushunchalarida yerda mavjud
o’lgan tartib-qoidalar aks ettiriladi. Yerda hokimiyat Vanga tegishli, osmonda
hamma jismlar Oliy xudo (Di)ga buysunadi. Di qudratli, u odamlarga marhamat
qiladi yoki ularni baxtsizlik bilan jazolaydi. U odamlarga hosilni sovg’a qiladi,
qurg’oqchilik yuboradi, yomg’ir va shamol Diga bog’liq. Dining yaqinlarini
Vanning vafot qilgan ajdodlari tashkil qiladi. Vanning ajdodlari Dining
topshiriqlarini bajaradi va ular Vanning yordam berish to’g’risidagi iltimosini
Diga yetkazadi. Vanning oliy kohin sifatida vazifasi odamlar va xudolar
dunyosi o’rtasida vositachi bo’lgan o’z ajdodlar bilan muloqotni amalga
oshirishdir.
– 15 –
Konfusiylikni paydo bo’lishi va tarqalishi ajdodlarga e’tiqod qilishni
kuchaytirdi. Konfusiy (er.avv. 551-479-yillar)ning axloqiy-siyosiy ta’limotida
markaziy o’rinni «oliyjanob kishi» (Szyan Szi) to’g’risidagi tushuncha
egallaydi. Konfusiylik gumanizm (Jen), sadoqat (Chjun), kattalarga hurmat
(Suio), kishilar o’rtasidagi munosabatlarga rioya qilish (Li) dan iborat. Kofusiy
ochko’zlik, zo’ravonlikka qarshi axloq va burchni qarama-qarshi qo’yadi.
II-III asrlarda Xitoyga Budda dini kirib keldi. Afsonalarga ko’ra, birinchi
Budda sutralari (matn yoki qoida) Xitoyga oq otda olib kelingan: bunga xotira
sifatida Loyan shahri yonida Budda «oq ot ibodatxonasi» qurilgan va
hozirgacha saqlanib qolgan. Xitoyda sutralarni tarjima qilish va Budda dinini
tarqalishi IV-VI asrlaga tegishlidir.
4
Qadimda veda diniga sig’inish marosimlari, qurbonlik qilish turli urf-
odatlarni bajarishdan iborat bo’lgan. Bularning hammasi Xarappa aholisining
diniga mansub. Xarappa vaqtidagi dinlarga sig’inish, ibodat qilishlar bizning
davrgacha yetib kelgan. Hindiston hududida Rigveda yagona asar bo’lgan.
Veda, o’sha davrda yashagan insonlarning o’zi va uni o’rab turgan olam:
xudolar, jin, shaytonlar, fazo, marosimlar, ijtimoiy tuzum, milliy qadriyatlar va
boshqalarni o’z ichiga oladi. Eramizdan avvalgi 2-ming yilliklar o’rtalarida
Hindistonga shimoldan mahalliy aholi tillari va ranglari bilan farq qilgan xalqlar
kirib kela boshladilar. Ular yevropa tillariga o’xshash bo’lgan, o’zlarini esa
oriylar (aslzodalar) deb atar edilar.
Rigveda 1028 ta gimndan iborat. Oriylar degan xalq, jangari xalqlar bostirib
kela boshladilar. Bu xalqlar Eronga ko’chib kelgan qo’shni qabila tillariga yaqin
bo’lgan, hind-yevropa tillaridan kelib chiqqan tilda gaplashgan edilar. Harbiy
jihatdan katta mahoratga ega bo’lishlari bilan birga she’riyatga ham usta edilar.
Shu yo’l bilan ular bu mintaqada mavjud bo’lgan dunyoqarashni o’zlari
xohlagan tarafga o’zgartira olardilar. Ular o’zlari bilan muqaddas yozuvlari
bilan vedalarni olib kelgan edilar.
4
Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. –Toshkent, 2009, 203-204-bb.
– 16 –
Hind adabiyoti juda boy – uch yarim ming yildan ortiq tarixga ega. Vaqt
o’tishi bilan undan anchagina qismi umuman yo’qolib ketdi. Ammo bu
adabiyotning boshlanishi vedalardir. Bu boshlanish bo’sh, sayoz bo’lmay,
aksincha, juda ham puxta va ajoyib edi. U keyinchalik o’z o’rnida katta daryolar
paydo bo’lgan kichik irmoqlar emas, balki ulkan denizni eslatadi. U doimo
asosiy manba bo’lib qolaveradi.
Albatta, Rigvedadan oldin qadimiyroq manba bo’lgan bo’lishi mumkin.
Lekin biz bu haqda hyech narsa bilmaymiz. Rigveda o’z sohasida nafaqat eng
ko’zga ko’ringan kitob, balki Hindistonning o’sha davr voqyealari haqida xabar
beruvchi noyob manba hamdir. Vedalar tarkibiga turli davrlarda yozilgan bir
necha kitoblar kirgan bo’lib, ular o’z ichiga ibodat, marosimlar, falsafiy
ta’limotlar, tarixiy xabarlarni olgan edi.
Rigvedadan qolgan o’rta vedalar xarakteriga o’xshab undan farq qiladi.
ya’ni «Samaveda», «Yajurveda» va «Atxarvaveda»lardir. Rigvedaning qadimiy
va
qadimgi
hindlar
madaniyatida,
shuningdek,
Umumhind-yevropa
madaniyatidan o’rnini tushunish uchun kitobning asli paydo bo’lish tarixiga
nazar solish lozim.
Oriy qabilalarning ko’chib kelishlari ko’p asrlarga cho’zilgan va juda
keng miqyosni qamrab olgan uzoq jarayon bo’lgan. Rigvedada bu qabilalarning
Hindistonga ko’chib kelishlaridan oldingi xarakterlari haqida aniq esdaliklar
uchramaydi. Ammo oriylar bu yerda birinchi paydo bo’lganlarida ularda
faqatgina jang aravalari emas, balki xudolarga aytilgan, ularning jangovar irqini
qo’llab-quvvatlagan, ularning dushman ustidan g’alaba qilishlari shon-shuhrati
emas, boylik, avlod qoldirish taraqqiy etish uchun intilishlarini aks ettirgan
madhiyalar ham bor edi. Bu madhiyalar ruhoniy oilalarida og’izdan og’izga,
avloddan avlodga uzatildi. Bu madaniy yodgorliklardan bizgacha 4 ta qism
(samxita): «rigveda» (qasida, madhiya, duolar to’plami), «samaveda»
(qo’shiqlar to’plami), «ayurveda» yoki «ajurveda» (qurbonlik qilish yo’llari),
«atharvaveda» (sehrli duolar to’plami) yetib kelgan. Veda adabiyoti bir necha
– 17 –
ming yillar davomida shakllanib, qadimiy hindlar tarixidagi turli jamiyatlarning
diniy-falsafiy, estetik taraqqiyoti darajalarini ifodalaydi.
Vedalarning boshqa muqaddas yozuvlardan farqli tomoni shunda ediki,
ular nihoyasiga yetkazilmagan va oxiri ochiq edi. Unga keyingi ruhoniylar
tomonidan qo’shimchalar qo’shish imkoni bor edi. Shuning uchun keyinchalik
bu yozuvlar juda ham kengayib ketdi. Qadimgi oriylarning xudolari faqat
erkaklar bo’lgan. Rigvedada ayol xudolar kam. Masalan, Prijxivi, Serniki, Aditi,
xudolar onasi Ushas, Sahar xudosi Ratri va boshqalar. Rigveda yagona asar,
to’plam sifatida Hindiston hududida, asosan, Panjobda Hind daryosi havzasida
mujassam bo’ldi. Hindiston tarixi bo’yicha qadimiy sana hisoblanmish,
miloddan avvalgi VI asr – buddizmning paydo bo’lishi bilan bog’liq. Vedalar
esa ancha qayd etilgan. Shunday qilib, Rigveda Shimoliy Hindistonda miloddan
avvalgi II-I ming yilliklarda yuz bergan voqyealar haqida ma’lumot beruvchi
yagona manba bo’lib qolmoqda. Bu yodgorlik juda noyob bo’lganligi sababli u
faqat o’zini-o’zi sharhlaydi.
5
Veda – «muqaddas bilim», Rigveda – «Madiyalar» ma’nolarini beradi.
Veda o’sha davrda yashagan insonning o’zi va uni o’rab turgan olam, xudolar,
jin-shaytonlar, fazo, marosimlar, ijtimoiy tuzum, milliy qadriyatlar va boshqalar
haqidagi bilimning barchasini o’z ichiga oladi.
Rigveda xudolarga aytilgan madhiyalarning to’plami, ya’ni diniy
yodgorlik bo’lib, uning mualliflari, rishi – kuylovchilarning asosiy vazifalari
xudolarni oriylar tomoniga og’dirish bo’lgan. Ular madhiyalarni kuylab
xudolarni maqtaganlar, ularning qahramonliklari va sharaflarini ulug’laganlar,
ularni qurbonlik keltirish marosimlariga taklif etganlar va shundan so’ng
ulardan oriylarni qo’llab-quvvatlash hamda hayot farog’atlarini so’raganlar.
Xudolarga ta’sir etishning eng asosiy yo’li – ularga madhiya aytish
bo’lgan. Hinduizm dini shakllanishining dastlabki bosqichidir. Veda dinida
dastlab, tabiat kuchlari va hodisalari antropomorfik, ya’ni inson qiyofasiga
5
Антонова К.А, Бонгард-Левин Г.М., Котовский Г.Г. История Индии. –М., 1979, 42-44-бетлар.
– 18 –
o’xshatib tasavvur etilgan. Veda dinida yaxshi va yomon xudolar, ruhlar
haqidagi tasavvurlar asosiy o’rin egalladi. Unda politeizm, ya’ni ko’p xudolik
hukmron bo’lgan. Veda dinida sig’inish marosimlari asosan xudolarga
qurbonlik qilish, ovqatlar, hayvonlar keltirish va turli urf-odatlarni bajarishdan
iborat bo’lgan. Keyinchalik kohinlarning alohida qatlami – braxmanlar ajralib
chiqib, diniy marosimlar murakkablashdi. Eng katta xudo hind-yevropaliklar
uchun: greklarning Zevs, rimliklarning Yupiteri bo’lgan, oriylarning xudosi
Deaus bo’lgan. Oriylar askarlarining xudosi Indra bo’lib, u urush va
momaqaldiroq xudosi bo’lgan. Oriylarda Indra haqida juda ko’p masallar
bo’lgan va uni gimnlardan o’qish mumkin. Vedalar ichida eng qadimiy
«Rigveda» hisoblanadi. 10 kitob, ya’ni mandaladan iborat. Bundan tabiatdagi
narsa va hodisalar (osmon o’zgarishi, quyosh, yulduzlar, momaqaldiroq,
shamol, yomg’ir, tog’lar, daryolar) ilohiy kuchlar sifatida gavdalantirilib, ular
sharafiga qo’shiqlar, madhiyalar to’qilgan, ularga qurbonliklar keltirilgan.
Insoniyat hayoti, uning baxt-saodati ana shu kuchlarga bog’liq holda
tasavvur qilingan. Rigvedaga ko’ra, Indra momaqaldiroq ilohi, Mitra quyosh
tangrisi, Varuna – Osmon ma’budasi, Agni – Olov ma’budi, Yama – ajal, o’lim
keltiruvchi, Sama – ot ma’budasi, Rita – koinot tartibini anglatadi. Rigveda
qo’shiqlarini to’plovchilar – rishi (ilohiy qo’shiqlarni to’quvchi donishmand)lar
deb atalgan. Vedalarda butun tabiatning ilohiyligi haqidagi ta’limot ilgari
suriladi. Shundan kelib chiqib aytish mumkinki, Hindiston ko’pxudolikning
o’chog’i hisoblanadi. Undagi tasavvurlarda biri ikkinchisidan yuqoriroq
bo’lgan, ikkinchisi, aksincha, pastroq bo’lgan qator ilohlar siymosi namoyon
bo’ladi.
Biroq bu darajalar to’xtovsiz almashinib turadi. Ilohlar orasida «eng
ulug’i, eng kichigi, eng qarisi, eng yoshi» bo’lmay, ular barchasi ulug’likda,
umumlikda tengdir. Eng yuqori hokimiyat ham ko’pchilikka tegishli. Bir
vaqtning o’zida bir xudo butun borliqning hukmdori bo’lishi va shu bilan birga
u ikkinchi bir xudoga tobe bo’lishi mumkin. Masalan, Indra va barcha xudolar
– 19 –
Varunaga tobe bo’lgan bir paytda Varuna va boshqa barcha xudolar Indraga
bo’ysunadilar. Xuddi shu munosabat boshqa xudolarga ham tegishli. Bu belgi
veda ilohiyatiga ham xosdir. Vedalarda xudolar – osmon xudolari, quyosh
xudolari, havo xudolari, yer xudolari, ayol xudolari kabi xudolar toifasi haqida
madhiyalar bayon etilgan.
Osmon xudolari, ular Deus, Varuna, Indra kabi turli osmonlarni boshqarib
turuvchi xudolar kiradi. Biroq Varuna keyinchalik suv va dengiz xudosiga
aylanib ketgan. Varuna bu, birinchidan, podshoh. Dunyoning tabiiyligini to’g’ri
taqsimlatgan, ya’ni kun tutilishini almashtiradi, fasllar bir-birining orqasidan
to’g’ri taqsimlangan. Odamzod rishaga moslab hayot kechiradi. Risha Varunaga
bog’langan. Varuna faqatgina Indraga yo’l ochib beradi, boshqa xudolardan farq
qiladi. Uni Asura deb nomlaydilar.
Quyosh xudolariga «Rigveda»da quyosh energiyasining turlicha namoyon
bo’lishidn besh xudo yuzaga kelganligi haqida so’z yuritilgan. Ularning eng
qadimiysi Mithras, ya’ni Mitra Eron oriylari hamma xudolaridan Varuna juda
baland turardi. Qadimgi odamlar, kishilar, o’simliklarning oy bilan o’stiradigan,
Soma bu o’simliklar xudosi edi. Varuna undan ham yuqori edi. Gunohlarni
yuvish uchun, boshlariga to’rva xamani osib, ustiga kul tashlab, xudo, ya’ni
Varunadan iltijo qilib gunohlarini kechirishini so’ragan. Agar u kechirmasa,
biron-bir kasalga chalingan, shu bilan Varuna hyech bir gunohlarni aybsiz
qoldirmagan. Ana shunday qilib jazolangan. Varuna o’zining ana shundayligi
bilan yaratuvchi xudo deb nom olgan. Ikki shaxs dunyoning chekkasida borib,
bir-birlari bilan kelishmay qolganda ham o’sha yerda uchinchi shaxs Varuna
bo’lgan. Yama bo’lsa o’lganlar, ya’ni marhumlar xudosi. Panteonda boshqa
juda ko’p xudolar bor edi. Bulardan birini eslasak, Tvashtar – Vulqon, Ariman –
nikoh xudosi, Vayu shamol xudosi ahamiyatiga ega bo’lgan xudolardir.
Oriylarning asosan sig’inish marosimlari xudoga qurbonlik qilish edi.
Hinduizm dinida uylarini, jamiyatni yomon xudolar va ruhlardan saqlash
uchun qurbonlik qilish lozim edi. Buni «Rigveda» madhiyalarida ko’rish
– 20 –
mumkin. Boy odamlar yoki jamiyatning kattasiga «Rigveda»ning ba’zi
madhiyalarida qurbonlik qilish huquqi berilgan. Bu qurbonliklar orqali
xudolardan o’zlariga yaxshilik kelishini so’raganlar. Xudolarga dasturxonlar
yozib, ustiga ichimlik, ovqat, noz-ne’matlar qo’yilgan. Ular osmondan tushib
iste’mol qilib, ularni duo qilib, ishlarini biron-bir maqsadlarini bajarishini
so’raganlar. Bu Veda madhiyalarida uqtirilgan. Veda dinida sig’inish
marosimlari asosan xudoga qurbonlik qilish, turli urf-odatlarini bajarishdan
iborat bo’lgan. Keyinchalik kohinlarning alohida braxmanlari paydo bo’lgan.
Rigvedada faqat braxmanlar haqida ma’lumot berilgan. Braxman so’zi
sanskritcha so’zdan olingan brahmana – kohin, duvoxon bo’lgan. Braxmanlik
veda dinlarining bir yo’nalishi edi. Vedalardagi qo’shiqlar va madhiyalar olinsa,
hatto ruhoniylarga tushunarsiz bo’la boshlagan bu madhiyalar ham o’zgarishga
uchramay, muqaddas til va madhiyalar paydo bo’ldi. Bu veda she’rlarida
bug’ularni ilohiylashtirgan. Bug’u nomi so’zida ilohiy kuch bo’lgan. «Rigveda»
ham har bir davrda o’zgardi. Oxirida «Rigveda»dagi e’tiqodda Olam xudosi
qurbonlik qilishdan paydo bo’lgan deyiladi. Dastavval ibodatlarda faqat
qurbonliklar tilidagina amalga oshirilgan. Unda ma’budalarga «soma» ichimligi
tortilgan. Davrlar, vaqtlar o’tishi bilan marosimlar murakkablashgan. Albatta,
o’sha davrda eng ko’p qo’llanilgani bu qurbonlik qilish bilan. Masalan, inson
bir narsaga muhtoj bo’lsa, xudoga qurbonlik qila turib, undan o’z ehtiyojini
qondirishni so’ragan. Oriylar umuman boshqa madaniyatga, hayot tarziga
mutlaqo boshqa tabiiy sharoitga duch keldilar.
Bu taraqqiyot dinni chuqurlashtirish, ruhoniylar tabaqasining mavqyeyini
ko’tarish, ibodat marosimlarni murakkablashtirish ilohlar sifatini murakkab
tomonga o’zgartirish hisobiga bo’ldi. Keyinroq esa o’zgartirish taqiqlangan
diniy aqida vujudga keldi.
6
Braxmanlar shunday zot bo’lganki, ular biror-bir xatolikka yo’l qo’ysalar,
hatto jamoasi azob chekkan. Shuning uchun hamma braxmanlar qahridan
6
Токарев С.А. Религия в истории народов мира. –М., 1965, 314-б.
– 21 –
qo’rqqanlar. Chunki braxmanlar ba’zi xudolardan ham yuqori turgan. Ular tarki
dunyo qilgan odamlar bo’lgan. Ular shu asosda sadaqa in’om orqasidan umr
o’tkazib, kuniga bir marta ovqatlanganlar. Lekin «Rigveda»ning oxirgi
qiyosasida Pradjalani (odamlar xudosi) braxmanlar bilan birga bo’lgan, unga
qurbonlik qilganlar va qolgan xudolar uning bolalaridir degan g’oya bo’lgan.
Qadimgi xudolar «Rigveda»da o’z o’rinlarini yo’qota boshladilar va ikkinchi
planga o’ta boshladilar. Birinchi o’ringa Vishnu va Rudra xudolari chiqa
boshladilar. Rudrani vedada Shina ehtiromi deb nomladilar. Birinchidan, uni
qahri qattiq xudo deb bildilar va bu evfimizm edi. Ganga vodiysida oriylar
madaniyati kirib borardi va u o’limdan so’nggi hayotni bildirishga urinlarga
«Rigveda»da o’lgan odamning u dunyodagi, ya’ni ota-bobolar dunyosiga yoki
yer uyiga borib o’sha yerda qolishlarini yozganlar. Lekin yana bir shundy
«Rigveda»ning oxirgi qismida yozilishicha, ular yo suv, yo o’simlik bo’lganlar
deyilgan.
Brixadaranyaka upanishada aytilganidek, bir jismdan boshqa jismga
aylanishini yozganlar. Biroz vaqt ular jannatda yashadi bo’lib u yerda nozu
ne’matlardan bahra olib, Oyga yo’l oladilar, u yerdan bo’shliqqa o’tadilar,
havodan yomg’ir bo’lib yerga tushadilar. Bu yerda ular ovqatga aylanadilar.
Keyin ularni olovga berib ayol qiyofasiga aylanadilar. Boshqa vedalar orasida
«Rigveda»ga ko’proq bog’liq bo’lgani bu Samovedadir. Undagi she’rlar, asosan
«Rigveda»ning VIII va IX mandalasidan olingan bo’lib, tantanali qurbonlik
marosimi paytida o’qiladi. To’plam ikki qismdan iborat: birinchi kichikroq
bo’lgan hajmli Agni, Indra ilohlarga, ikkinchisi Somaga qurbonlik keltirish
marosimida aytiladigan qo’shiqlardan iborat. She’rlar orasida, ya’ni ichki
bog’liqlik bo’lmay, ularning tartibi marosimlarning borishiga qarab belgilangan.
Bu she’rlar aholi bilan qo’shiq tarzida aytish uchun mo’ljallangan. Ushbu
vedaning maqsadi – diniy marosimlarda aytiladigan qo’shiqlarni o’rgatishdan
iborat. Keyingi paytlarda qadimiy musiqiy an’ananing davomi deb qilinayotgan
zamonaviy ijroni o’rganish bo’yicha ko’p ishlar qilindi. Yajovedada qolgan
– 22 –
vedalardan farqli o’laroq, to’laligicha gyarauta bilan bog’liq yajid vedaning
matni marosim o’tkazuvchi braxmanlar tomonidan tahlil qilingan. Ulardagi
umumiy jihatlarni aniqlash mumkin: tunda, to’lin oyli tunda, yangi oy
chiqqanda Agni uchun o’tkaziladigan qurbonlik marosimlari.
Hind an’anasiga ko’ra, vedaning bu maktablari qora va oq yajurvedaga
bo’lingan. Boshqa vedalardan mazmun va mohiyati jihatdan farqli o’laroq
qadimiy hind jamiyatida mavjud bo’lgan barcha nuqson va kamchilikni o’zida
aks ettiradi.
Atxarveda veda dini ruhoniylarining asosiy ibodati hisoblangan. Somaga
qurbonlik qilishga umuman e’tibor qaratilmagan. Shuning uchun ham u
yuqoridagi uch vedaga e’tiqod qiluvchilar tomonidan tan olingan. U oila
atrofidagi markazlashgan marosimlar bilan ko’roq bog’liq. Shunday qilib,
Atxarvaveda o’zidan avvalgi vedadan marosimlarining negiz va mohiyati bilan
farqlanadi. Uning asosida uzoq o’tmishga borib taqaladigan xalq sehrgarlik
marosimlari yotadi.
Atxarvavedaning qachon paydo bo’lganligi masalasi aniqlikdan ancha
yiroq. U eng qadimiy hisoblanmish «Rigveda»dan ancha keyin yaratilgan.
Donishmandlar o’sha davrdagi qayta tug’ilish quvonch olib kelmasdi degan.
«Rigveda»dagi qurbonlik qilish quyidagicha: haqiqatan tonggi shafaq –
bu qurbonlik qilinayotgan otning boshi, quyosh – uning ko’zi, shamol – uning
nafasi, og’izning ochilishi bu – olov, yo’l – bu qurbonlik qilayotgan otning
badani. Osmon – uning orqasi, havo bo’shlig’i – uning qorni, yer – uning oyoq
orasi, jahon mamlakati – uning yoni, yil fasllari – uning olami, oy va yarim oy –
uning qo’shilishi, kun va tun uning oyoqlari. Yulduzlar – uning suyaklari, bulut
uning go’shti, qornidagi – bu qum, daryolar – uning tomirlari, jigar va o’pkasi –
tog’lar, o’tlar va daraxtlar – uning sochlari, quyoshning kirishi (quyosh) – uning
oldingi tomoni, ketadigani – uning orqa tomoni. U og’zini qattiq qissa,
momoqaldiroq, qachon u qimirlasa, chaqmoq chaqnaydi, siydigi chiqsa, yomg’ir
yog’adi, ovozi – uning ovozi. Simvolik qurbonlik qilish judayam
– 23 –
murakkablashdi. Hindistonda ruhoniy kohinlar mintaqaning diniy hayotini
o’zgartirdilar.
Upanishadlar asosan falsafiy-diniy risolalardir. Upanishadlarda falsafiy
masalalar ancha keng yoritilgan bo’lib, hindlar tangrisi Brahma borliqning
ibtidoisi va intihosi, barcha mavjudotlarning asosi deb uqtiriladi.
Upanishadlarga ko’ra, moddiy olam, shu jumladan, inson ham Atma –
Brahmadan paydo bo’lgan va o’shanga qaytadi. Bu fikr butun borliq atalmish
jamoli, yaxshi, pok insonlar haq visoliga yetishib, u bilan qo’shilib ketadi,
degan fikrlariga uyg’undir. Upanishadlarda aytilishicha, inson bunga erishishi
uchun muayyan axloqlar mezonlariga Karma va Dharma ta’limotiga rioya
qilishi kerak. Upanishadlarga ko’ra, har bir inson o’zidagi ilohiy dharmalarga
muvofiq yashaydi. Agar inson bu dunyodagi hayotida pokiza, ezgu niyatlarni
amalga oshirsa, dunyoga kelishda yana inson bo’lib ketadi. Aksinchi bo’lsa,
odam tuban hayvoniy ishlar qilsa, keyingi kelishida joni hayvonga ko’chadi.
Ba’zi vedashunoslar brahmanlar va kshatriydan boshqalar najotga qobil
emas, chunki Vedani o’rganishga faqat ular haqli, xolos, deydilar. Upanishadda
mavzular xilma-xildir: otasi va o’g’li o’rtasidagi mana bu munozarali
upanishadlarning g’oyasi edi.
Mana bu tuzni suvga solib
ertalab oldimga kel.
U shunday qildi.
(Ota) unga dedi:kecha suvga solgan tuzingni
Menga olib kel.
U bo’lsa (tuzni) topa olmadi
Chunki u suvda edi.
(ota) dedi
Mana bu suvni ustidan
Maydani ko’r – qanaqa u?
— Namakob.
– 24 –
— Suv ostidagi mazasi-chi?
— Namakob.
— O’rtasidagi maydasi-chi?
— Namakob.
(Ota) dedi unga:
Sen buni qanday bo’lsa, shundayligicha qabul qilasan.
Narsaning qanaqaligini shundayligicha qabul qilasan.
Upanishadlar ana shunaqa mavzularni keng tushunar edilar. Mana bu
she’r ham upanishadlarga xos:
Mana bu uch oqim burch haqida
Qurbonlik qilish: vedalarni
O’rganish – bu birinchisi.
Ikkinchisi esa bo’lmoq, ustoz,
Uyida ta’limni olmoq.
Uchinchisi – ustoz ta’limini olmoq.
Kimki braxmanlikka yetsa, o’lim undan qochadi. Ya’ni o’lmaydigan
bo’ladi. Braxmanlar juda ham toza insonlar bo’lganlar. Ular juda ham haqgo’y
bo’lganlar. Upanishadlar etikasi, madaniyati baland odamlar bo’lgan. Ulardan
olgan har bir she’rlar madhiyalarning ma’nosini olmoq, uqmoq kerak.
Upanshad ta’limotiga ko’ra, ya’ni ular shundayligicha braxmanizmning
ma’lumotiga ko’ra, ortodoksal dinlarga xosdir. Yeretik sektalar buni tartib
qilganlar. Bu ruhoniyshunos bo’lgan odamlar, bu ta’limotni VI asr oxiri – V asr
boshi eramizdan avvalgi budda monaxlar, ya’ni ruhoniylar sariq liboslilar deb
ham atalgan. Ularni «Budda» deb ham ataganlar. Uning kelib chiqishi haqida
afsonalardan bilish mumkin. Ba’zi budda haqidagi faktlar to’g’ri bo’lgan. U
makbeb jamoasi Himolayda yashaydigan kichik bir jamoaning raisining o’g’li
bo’lgan.
– 25 –
Budda o’zining ta’limotini shimoliy Gangadagi Koshala va Magadxa
podshohliklarida olib borgan. Budda 80 yoshida olamdan o’tgan (486 yoki 473
yil).
Budda bu – bir necha bor qayta tug’ilishlar jarayonida tirilmoq haqiqatga
yetishgan va buddizmga diniy najot yo’lini ko’rsatishga qodir zot. Rivoyatlarga
ko’ra, Gautamonida, kalilavastu podshohining xotini Maxamayya ilohiy
homiladorlikdan tug’gan. Dunyoga kelgan farzand oyoqqa darhol turib, yettita
qadam tashlab, shu zahotiyoq men barcha jonli maxluqlarning eng buyugiman.
Bu mening oxirgi tug’ilishim deb xitob qiladi; beshinchi kuni bazm o’tkazilib,
marosimda bolaga Sidd Xartxa nomi berilgan. podshoh o’g’lini orzu-havaslarda
tarbiyalab, uni hyech bir kamchiliksiz katta qiladi. Siddxartxa ulg’ayib, qo’shni
hukmdorlaridan birining qizi Yamadxaraga uylanadi va o’g’il ko’rib, unga
Raxula deb ism qo’yadi. Kunlardan bir kuni hyech bir qiyinchilik va namchilik
ko’rmay o’sgan bola Siddxartxa, ittifoqo bir keksa chol, bir bemor hamda og’ir
mashaqqat tortayotgan rohibni uchratadi. Bir kishining esa vafotiga guvoh
bo’ladi. Bundan qattiq ta’sirlangan shahzoda insoniyatni qiyinchilik va azobdan
qutqarish yo’llarini izlash uchun saroyni tashlab ketadi. Kunlardan bir kun
Siddxartxa, bu vaqtda u 36 yoshda edi, Gaye shahrida Binibisora mulkining
Mogaxadxi podshohligidan o’tadi. Sudjota ismli bir kambag’al qiz unga suv va
ovqat beradi. U o’shanda beshta rohib bilan yo’lga chiqib, ulardan ajralgan edi,
shuning uchun Siddxartxa bir narsaga amin bo’ldi: bu bir o’zi kezib chiqishga
ahd qilgani uchun ulardan ajralgan edi, u bu ishlarni insoniyatni azob-uqubatdan
qutqarish sari olib bormaydi deb o’ylaydi.
7
Bir muncha vaqt changalzor o’rmonlarda kezib xorib charchagan, bir
daraxtning tagida dam olish uchun o’tiradi va o’zicha to haqiqatni topmaguncha
shu yerdan turmaslikka qaror qiladi.
Bu o’tirishning 49 kuni uning qalbidan «Sen haqiqatni topding» degan
sado keladi. Maara uning oldiga kelib, uning xotinining amakivachchasi
7
История древнего Востока. В.И.Кузищин таҳрири остида. –М., 1979, 365-366-бетлар.
– 26 –
Degadatma Suddxartxaning otasini zindonga tashlab, xotinini o’ziga xotin qilib
olganini aytganda, Rautama o’z joyidan jilmay o’tirdi va bu bilan Maaraning
qahrini keltirdi. U bo’ron, suv toshish, yer qimirlashini chaqirib ham uni
qo’rqitolmadi. Shunda Maara o’zining qizlari 3 ta pari qizni Gautamani oldiga
chiqarib qo’yganida ham unga yetisha olmadi. U lekin hyech qaysisiga e’tibor
ham bermadi. Bu esa o’z navbatida ularni kuchsizlantirdi. Gautama hyech qimir
etmay o’tirdi. 49-kuni unga sado kelganidan so’ng, shu paytda uning ko’z
oldida butun borliq namoyon bo’ladi.
U hamma joyda shoshilish, qayoqqadir intilishni ko’radi. Hyech bir joyda
osudalik yo’q edi. Hayot nihoyasiz uzoqlikni ko’zlab o’tib ketayotgan edi. inson
aqli yetmas bir kuch Grishina yashash umidini barchaning tinchini buzar, qaloq
qilar va yana qayta yaratar edi. maxa endi Budda kimga qarshi kurashish
kerakligini aniqlanadi. Shu ondan u Budda nurlangan deb ataldi. U tagida
o’tirgan daraxt esa nurlangan daraxt deb – botxa deb atala boshladi. Oradan bir
necha kunlardan, vaqtlardan keyin 60 ta shogirdni tarbiyasiga oldi. O’z atrofiga
ruhoniylardan bxitsha, ya’ni gado deganlarni to’pladi. Qaytganidan so’ng
o’zining otasini o’g’lini Raulni xotinini qo’l ostidagi xizmatkorlarini qanchalik
yomonlik qilgan bo’lsa, Dovadotani ham o’z yo’liga soldi.
Shu kundan boshlab, Budda o’z shogirdlari bilan qishloqma-qishloq
yurib, o’ziga yangi izdoshlar orttiradi. Bunda u 40 yil mobaynida Hindistonning
turli joylarida bo’ladi, odamlarga o’z g’oyalarini yetkazadi, singdiradi va 80
yoshida Xushnagara degan joyda dunyodan o’tadi. U pave shahrida uyidan
Chundonikida cho’chqa go’shtidan tayyorlangan ovqatni yeb, dizinteriya
kasaliga uchradi. Bir daraxtning soyasiga dam olib o’tirib, o’sha joyda
dunyodat o’tdi. Uning jasadi hind udumiga ko’ra kuydirilib, xona 2 ta buddani
jamoalariga bo’lib yuborildi va har bir jamoa uni dafn etgan joyda ibodatxona
stupa barpo etdi.
– 27 –
Buddaning hayoti haqida turli asotirlar paydo bo’ldi. Budda ko’p yillar
davomida yer yuzidagi turli mavjudotlar qiyofasida qayta tug’ilgan.
8
Buddaning o’limidan so’ng uning shogirdlari radjagrixe Magirdxining
paytida to’plangan edi. Ana shunday katta majlisda Buddaning gibirdi Upame
Vinaya Shtaxuni o’qidi yana bir shogird Ananda to’planganlarga summa petaku
tilini o’qib berdi.
Ikkinchi buddalar to’planishlari Vaytalide Buddaning o’limidan 100 yil
o’tgandan keyin bo’ldi. Boshqa dinlardan farqli ravishda Buddizmda hyech bir
o’zgarish yo’q, hyech bir o’zgarmas narsa yo’q. Hatto xudo ham o’zgaruvchan,
deb uqtiriladi. Faqat on yoki lahzalar silsilasi mavjud bo’lib, ular hyech biri
yo’qolib, keyingisiga o’rin beradi. Buddizm ta’limotiga ko’ra, inson doimo
azob-uqubatga mahkum va bunga uning o’zi sabab bo’ladi. Zero, u garchand
befoyda bo’lsa-da, o’z hayoti va farovon turmushini saqlab qolishga harakat
qiladi; azob-uqubatdan qutulish uchun ko’ngli xush ko’rgan barcha narsalardan
o’zini tiyish darkor.
Muntazam ravishda yolg’ondan uzoq bo’lish, zinodan o’zini tiyish hamda
meditasiya, ya’ni ongli oliy haqiqatga yetishishga qaratish, «badxa», ya’ni
«xotirjamlik»ka va oxir-oqibatda nirvanaga olib keladi. Nirvanaga yetishish
uchun talab qilinadigan axloqiy barkamollik bir emas, bir necha hayotni taqozo
etishi mumkin.
Buddizm qadimiy hind dinida falsafiy ta’limotlari asosida vujudga kelgan
o’ziga xos nazariyot va amaliyotdan iborat bo’lgan diniy tizimdir. Budda yangi
diniy qonun-qoidalar, rasm-rusumlar ishlab chiqmagan, balki har bir inson
tug’ilish va o’lim mashaqqatlaridan qutilishi uchun amal qilishi lozim bo’lgan
bir necha ko’rsatmalarni ishlab chiqdi. Uning ta’limoti insonning xayolida,
ishlarida va o’zini tutishida samimiy olijanoblik g’oyasini ilgari suradi. U
gunohsizlik ta’limotini inkor qiladi, hayvonlarni vahshiyona qurbon qilishni
8
Бэшем А. Чудо, которым была Индия. –М., 1977, 276-279-бб.
– 28 –
qoraladi, varna tizimini, ya’ni kasta tizimini va undagi ruhoniylarning
boshqalardan ustunligini inkor qildi.
Budda yaratuvchi oliy kuchning borligiga shubha va ishonchsizlik
bildirgan. Uning fikriga, eng muhimi, insonning shaxsiy kamoloti va ezgu
turmush tarzidir. Budda ta’limotining asosida hayot – bu azob-uqubat va najot
yo’li mavjud degan g’oyalar yotadi. Buddizm ta’limotiga ko’ra, inson o’ziga
xos mavjudot bo’lib tug’iladi, o’zini-o’zi halok qiladi va qutqaradi. Budda
o’lganidan keyin 200 yil ham bu din davom etgan. Ashoka o’zining dinning
davomichisi bo’lganligi va 5 ta guruhga bo’lgan: satja, braxman, idjivin,
pirvantxi va boshqa sektorlardir.
Imperator Ashokaning yordami bilan buddizm butun Hindiston va
Shrilankaga ham kirib bordi.
Buddizm juda ham rivojlanib va yoyilib ketgandi. Braxmanizm,
hinduizm, jaynizmdan ham birinchi o’rinda buddizm turadi. Kanishka davrida I-
II asrda Xolimirdd tashkil etilgan. Sarvas mivadinlar ta’limoti bo’lib, uning
nomi «maxavibxash» degan nom bo’lgan. Mana shular buddizmni ikki
yo’nalishga bo’lmoqchi bo’lganlar, ya’ni maxayana va xinayanaga. Mil. avv.
273-272 yillarda hukmronlik qilgan imperator Amana davrida buddizm keng
hududlarga jadal tarqaldi. U buddizm monaxlarga, rohiblarga ularning
Hindiston bilan chegaradosh davlatlarga qilgan missionerlik harakatlariga
xayrixohlik bildirardi. Buddist missionerlari o’z prinsiplarida mahkam turib,
xayrixohlik va kelishuvchilik bilan harakat qildilar.
Buddizm jamoalari begona din madaniyat va urf-odatlar ustun bo’lgan
sharoitlarda asrlar mobaynida o’zlarini saqlab qolish, fursat kelganda ularga
ta’sirini o’tkazish qobiliyatlariga egadirlar. Ularning bu xususiyatlari
Hindistonda musulmon hukmdorlari davrida, Shri Lankada portugalar,
gollandlar va inglizlar mustamlakasi davrida, Xitoyda konfusiychilar davrida
mazkur hududlarga buddizmning yoyilishida yaqqol namoyon bo’ladi. XIII
asrda Sharqiy Hindistonga vadjrayana oqimi kirib keldi va Bengaliya va
– 29 –
Bixaraga yoyildi. Buddizmning bu formasi XI asrda Gibliyoda o’z o’rnini
tutgan. Missionerlar bo’lsa vadjrayana monastirlaridan Bixaraga kirib kelgan.
Buddizm jamoasiga hamma ham a’zo bo’lishi mumkin, lekin qullar,
askarlar, qarzdorlar qabul qilinmagan. 8 yoshdan a’zo bo’lish mumkin, lekin 20
yoshdan haqiqiy a’zo bo’lganlar. Jamoaga qabul qilish uchun unga sariq va
qizg’ish ruhoniylar kiyimi kiydirilib, sochni oldirib tashlardilar, keyin uchta
sehrli so’z va 10 ta farzni budda bo’lish uchun aytishi kerak edi:
1. Hyech kim yoki hyech narsani hayotdan judo qilmaslik.
2. Yolg’on so’zlamaslik.
3. O’g’rilik qilmaslik.
4. Jinsiy aloqaga kirmaslik.
5. Mast qiluvchi ichimlik ichmaslik.
6. Kunning ikkinchi yarmidan ertangi sahargacha ovqat tanavul qilmaslik.
7. Uch kiyimdan ortiq hyech narsa bilan tanani bezamaslik.
8. Ommaviy ko’ngilxushliklarda ishtirok etmaslik va tomoshabin sifatida
qatnashmaslik.
9. Baland va yumshoq o’rinda yotmaslik.
10. Pul ishlatmaslik.
Budizm qadimiy hind falsafiy ta’limotlari asosida vujudga kelgan o’ziga
xos nazariyot va amaliyotdan iborat bo’lgan diniy tizimdir.
Budda keyingi diniy qonun-qoidalar, rasm-rusumlar ishlab chiqmagan,
balki har bir inson tug’ilish va o’lim mashaqqatlaridan qutulishi uchun amal
qilishi lozim bo’lgan bir necha ko’rsatmalarni tiklab chiqdi, xolos. Uning
ta’limoti insonning xayolida, ishlarida va o’zini tutishida samimiy oliy javoblik
g’oyasini ilgari suradi. U vedalardagi gunohsizlik ta’limotini inkor qildi,
hayvonlarni vahshiyona qurbon qilishni qoraladi. Varna tizimini va undagi
ruhoniylarning boshqalardan ustunligini inkor qildi. Budda yaratuvchi oliy
kuchning borligiga shubha va ishonchisizlik bildirgan. Uning fikricha, eng
muhimi insonning shaxsiy kamolti va ezgu turmush tarzidir.
– 30 –
Budda ta’limotining asosida «Hayot – bu azob-uqubat» va najot yo’li
mavjud degan g’oyalar yotadi. Buddizm ta’limotiga ko’ra, inson o’ziga xos
mavjudot bo’lib tug’iladi, o’zini o’zi halok qiladi yoki qutqaradi. Bu g’oyalar
Buddaning ilk da’vatidan ta’birlangan to’rtta haqiqatda o’z ifodasini topgan.
Birinchi haqiqat – azob-uqubat mavjuddir. Har bir tirik jon uni boshidan
kechiradi. Shuning uchun har qandy davlat dunyoviy hayot qiynoq, azob -
uqubat, tug’ilish – qiynoq, kasallik – azob, o’lim – kulfat, qiyinchilikka duch
kelish – mashaqqat, ayriliq – ezilish, orzu-havasga yetolmaslik – uqubat. Dunyo
tuzilishining asosiy qonuni bir-biriga bog’liqlik. Hyech bir narsa ma’lum bir
sababsiz yaralmaydi. Lekin har bir hodisa yoki harakatning birlamchi sababini
aniqlash mumkin emas. Shuning uchun buddizm dunyoni shu holicha qabul
qilishga chaqiradi.
Buddizm ta’limotiga ko’ra, har qanday narsa yoki hodisa, u xoh moddiy,
xoh ma’naviy bo’lsin, dxarmalardan tashkil topgan. Ular o’z xususiyatlariga
ko’ra harakatsiz bo’lib, dxarmalarni qo’zg’atuvchi kuch insonning xayol va
so’zlaridir. Obyektiv haqiqat bu doimiy ravishda o’zgarib turuvchi dharmalar
oqimidir. Harakatdagi dxarmalar o’z mavjudligini besh shakli: tana, sezgi, his-
tuyg’u, harakat, anglashni yaratadi. Mazkur besh shakl insonni tashkil qiladi.
Inson ular yordamida yashaydi, borliq bilan aloqada bo’ladi, yaxshi yoki yomon
ishlarni bajaradi. Besh elementning o’zaro mavjudligi insonning o’limi bilan
barham topadi. Insonni tashkil qiluvchi besh shakl (skandx) o’z navbatida qayta
tug’iladi. Yangi tananing xususiyatlari asos bo’luvchi besh natijani beradi:
faoliyat, gumrohlik, xohish, istak va me’yor. Bu jarayon «hayot g’ildiragi»ni
tashkil qiladi.
«Hayot g’ildiragi»da doimiy ravishda aylanib inson abadiy qiynoqqa
duchor bo’ladi. Ikkinchi haqiqat – qiynoqlarining sabablari mavjuddir. Inson
moddiy narsalar yoki ma’naviy qadriyatlardan foydalanib, ularni haqiqiy va
doimiy deb hisoblaydi hamda doimo ularga ega bo’lishga intiladi. Bu intilish
hayot davomiyligiga olib boradi. Yaxshi yoki yomon niyatlardan tuzilgan hayot
– 31 –
daryosi orzular va intilishlar sababli kelajak hayot uchun Xarma hozirlaydi.
Demak, qayta tug’ilish, qaytadan qiynoqlarga duchor bo’lish davom etadi.
Aksariyat buddistlar fikricha, Buddadan keyin hyech kim nirvana hol atiga
erisha olmagan.
Uchinchi haqiqat – qiynoqlarni tugatish mumkin. Yaxshi yoki yomon
niyatlardan, intilishlardan butunlay o’zilish nirvana holatiga olib boradi. Bu
holatda inson qayta tug’ilishdan to’xtaydi.
Buddistlar fikricha, nirvana holati «hayot g’ildiragi»dan tashqariga
chiqishlik degan fikrdan ajralib, insonning hissiy tuyg’ularini to’la tugatishdir.
To’rtinchi haqiqat – qiynoqlardan qutilish yo’li mavjuddir. Bu yo’l
sakkizta narsaga amal qilish: to’g’ri tushunish, to’g’ri harakat qilish, to’g’ri
muomalada bo’lish, fikrni to’g’ri jamlashdir.
Buddizm ta’limoti asosan uch qismga bo’linadi:
1) axloq;
2) meditasiya;
3) donolik.
1. Axloq normalari – Buddaning besh nasihati – «Pancha ishla»:
1) qotillikdan saqlanish;
2) o’g’rilikdan saqlanish;
3) gumrohlikdan saqlanish;
4) yolg’on, qalbaki narsalardan saqlanish;
5) mast qiluvchi narsalardan saqlanish.
2. Meditasiya:
1) to’g’ri tushunish (to’g’ri e’tiqod qilish) – Buddaning birinchi
da’vatidan so’z yuritilgan to’rt haqiqatni bilish va unga ishonish;
2) to’g’ri niyat qilish – dunyoviy lazzat-halovatlardan xalos bo’lishga
keraksiz fikrlar va boshqalarga zarar yetkazib qo’yishdan saqlanishga intilish;
– 32 –
3) o’zini to’g’ri tutish – o’ziniki bo’lmagan narsaga ko’z olaytirmaslik,
ortiqcha hissiyotga berilmaslik;
4) to’g’ri anglash – o’z tanasi va o’ziga ruhiga o’zini yo’qotib
qo’ymaydigan darajada nazoratda bo’lish hamda bunda ehtiroslar va iztiroblarga
chek qo’yish;
5) to’g’ri harakat qilish – o’zidagi yomon tuyg’ularni jilovlash hamda
ezgu tuyg’ular va harakatlarni rivojlantirish;
6) to’g’ri hayot kechirish – noma’qul hayot tarzidan saqlanish;
7) to’g’ri fikr yuritish – kamolotning to’rt bosqichini ketma-ket bosib
o’tish;
8) to’g’ri gapirish – yolg’ondan, tuhmatdan, haqoratdan va befoyda
gaplardan saqlanish.
3. Donishmandlik – bu buddizmning asosiy maqsadi bo’lib, narsalar
tabiatini to’g’ri tushunishdan iborat.
Yuqorida ko’rsatilgan uch amaliyot bosqichini o’tagan inson oxir-oqibat
oliy saodatga, ya’ni nirvana holatiga erishadi.
Nirvana so’zining lug’aviy ma’nosi «uchish», «so’nish». Unda hayotning
har qanday ko’rinishiga intilish yo’qoladi. Rohiblar jamoasi asosan Buddizm
mxeravadisiga xosdir.
Xinayana buddizmning asosiy yo’nalishidan biridir. Xinayana «kichik
arava» ma’nosini anglatib, u diniy yo’nalish sifatida mil. avv. I asrda
shakllangan. Biroq uning asosiy qoidalari ancha avval Tripitakada bayon
qilingan. Xinayana ta’limotiga ko’ra, dharmalar tabiatini o’rganishga va
nirvanaga, ya’ni holatiga yetishi mumkin. Keyinchalik Xinayanada juda ham
murakkab va dabdabali ibodatlar buddizmning muqaddas joylariga ommaviy
ziyoratlar joriy qilingan. Bu yo’nalish Sharqiy Hindistonda, Shri Lanka, Hindi-
Xitoy davlatlarida tarqalgan. Xinayana bilan bir qatorda buddizmdagi ikkinchi
yo’nalish asosiy yo’nalish bo’lib, u ruhiy kamolot ahdiga rioya etuvchi xudoga
iltijo qiluvchi rohiblarga in’omlar berib yordam ko’rsatuvchi har qanday oddiy
– 33 –
dindor najot tilashi mumkin, degan ta’limotga asoslanadi. Unga ko’ra, Budda
tanasi jonzotlarni azobdan qutqarish uchun turli maxluqotlar shakliga kirishi va
hayot zanjirining barcha omillarini uni o’rganishi, anglashi mumkin. Bu narsa
cheksiz Budda ramlarining xudolarning kelib chiqishiga sabab bo’ldi. Bu
xudolarga ishonish yo’llari barcha uchun mumkin bo’lganligi sababli u «katta
arava» nomini olgan.
Buddizm ta’limoti bir qator xitoblar shakliga keltirilgan to’plamlarda
bayon qilingan. Ular din eng asosiy Tripitaka (yoki Tipitika) – uch savat
ma’nosini anglatadi. U uch qismdan iborat bo’lganligi uchun shunday nom bilan
atalgan. Uning qo’lyozma nusxasi Shri Lankada saqlanib qolgan. U milodning
boshlarida kitob shakliga keltirilgan. Ular Budda targ’ibotining haqiqiy bayoni
hisoblangan sutra matnlari – sutra-pitaka rohiblik axloqi, xonaqohlar
nizomlariga bag’ishlangan vinnaya matnlari Vinaya-pitaka, buddizmning
falsafiy va psixologik muammolarini bayon qilib berishga bag’ishlangan
abxidxorma mataxadan – Abxidxarma pitakadan iborat.
Keyinchalik shakllangan saskrit, xitoy, tibet, kxmir va yapon tillaridagi
buddizmga oid adabiyotlar ancha keng tarqalgan, ammo ularning ilk buddizm
tarixi uchun ahamiyati ozroq. Budda hayotiga tegishli rivoyatlarning asosiy
Tripitakada jamlangan.
Buddaga e’tiqod qilinsa bas, kengroq qaralganda Sangxa muqaddaslik va
qudrat xazinasi. Qisqasi, Buddizm – Buddaga ergashib, Dxarma talablarini
bajarish va Sangxa jamoasining a’zosi bo’lib qolishdir.
9
Jaynizm
va
boshqa
sitalar
Buddaning
davomchisi
bo’lgan.
Varaxamananing ta’limotini jaynizmda ko’rish mumkin. Uni maxanariga deb
atab, «Ulug’ qahramon» ma’nosini anglatgan Jaynizm tarixi buddizmning
tarixidan farq qiladi. Jaynizmning kelib chiqishi haqida ko’plab afsonaviy
rivoyatlar mavjud. Rigveda kitobida jaynizmning ikki tirtxikadalari Rishabxa va
Arishtanem haqidagi rivoyat keltirilgan. Bu din faqat Hindistonda rivojlangan.
9
Бэшем А. Чудо, которым была Индия. –М., 1977, 282-288-бб.
– 34 –
Buddizmdagi jaynizmning farqi shundaki, bir davom etgan Bardxamona tarixda
bo’lgan odam bo’lgan. Varaxamana o’n ikki yil darveshlik qilib, och-nahor
yurib, o’zini shu dinga munosibligini ko’rsatgan. Birinchi vaqt u faqat bitta
ko’ylakda yurib, uni hyech ham o’zgartirmay tanasidan o’n uch oy deganda
yechib, qolgan yillarini u yalang’och o’tkazgan. Olti yil uning yonida Goshala
Maskaritura bo’lgan, keyinchalik ular arazlashib qolgan va Goshala
Vardxamanidan ketib, adjivik sektasini yaratgan. Rilabxa va Arishtanem
haqidagi rivoyat, ya’ni ulardan birinchisi – Rishabxa jaynizm ta’limotining
asoschisi hisoblanadi. Bu rivoyatlarda Rishabxa shaxsida iloh Naroyana, ya’ni
Vishnu mujassam bo’lgan. Bu ma’lumotlar jaynizmning veda dinlaridan ham
qadimiyroq ekanligini ko’rsatadi. Jaynizm dini vakillarining e’tiqod qilishicha,
bu ta’limotga yigirma to’rt tirtxakar asos solgan. Ularning barchasi kshatriylar
xonadonidan bo’lgan. Ushbu tirtxakarlarning yigirma ikkitasi haqida ma’lumot
deyarli yo’q. Yigirma uchinchisi Varaxamana Maxaviradan 250 yil avval
yashagan. Pftvanadxa Banoraye podshohi Ashvasanning o’g’li bo’lgan. Biroq
rohiblik yo’lini ixtiyor etib, otasining saroyini tark etgan. U o’zining keyin juda
ham chiroyli nizomga solingan diniy ko’rsatmalar qoldirgan.
Vardxamananing ota-onasi oila a’zolari Parshvanadxaning dinida
bo’lganlar. Vardxamanada yoshligidan jaynizm ta’limotiga kuchli qiziqish
paydo bo’lgan. Shunday qilib, Vardxamananing o’zi jaynizmning navbatdagi va
so’nggi tirtxakari bo’lib yetishgan.
Vardxamana mil. avv. VI asrda (599 y.) Hindistonning Bixar shtatida boy
oilasida tug’ilgan. Otasi Sidxardxa Jnatrix qishlog’ining kshatriylar sulolasi
boshlig’i edi. onasi Trisala Michchxavi sulolasidan bo’lgan mashhur podshoh
Vaymali hukmdori chetakining singlisi edi. Magadxa podshohi Bimbisara
Chetakning qizi Chillanaga uylangach, Vardxamana qudratli Magadxa sulolasi
bilan qarindosh bo’lgan. Buning natijasida uning oldida oliy darajada ta’lim
olish ilmi va san’atining barcha sohalari bilan tanishish imkoni paydo bo’ldi.
– 35 –
U Yatoda ismli qizga uylandi va undan qiz farzand ko’rdi. Aynan mana
shu qizining eri Jamali Maxaviraning birinchi shogirdi, keyinchalik esa jaynizm
ibodatxonasining hinduizmdan ajralib chiqishining tashabbuskori bo’ldi. Bu eng
oliy bilim bo’lib, Vardxalkning 42 yoshida shodlik va qayg’uardan butkul ozod
qilgan va uni yuqori darajadagi diniy ustozlarga beriladigan Xino nomi bilan
mashhur qildi.
Maxavira ko’p yillik sayohatlari davomida ko’plab insonlarni o’ziga
ergashtirdi. Uning shogirdlari «kishandan ozod qilinganlar» deb atala boshlandi.
Vardxamana Maxavira rohiblar, oddiy erkak va ayol insonlar barobar
e’tiqod qila oladigan diniy ta’limotga asos soldi. Maxavira mil. avv. 524 yilda
73 yoshida vafot etdi.
Jaynizm adabiyotida keltirilishicha, u nirvana – so’nggi ozodlik holatiga
erishgan.
Jaynizm ta’limotining asosiy g’oyasi deyarli barcha hind dinlari uchun
umumiy bo’lgan normalar va nirvana haqidagi ta’limot hisoblanadi. Nirvanaga
erishgan inson qayta tug’ilishdan ozod bo’ladi. Buni esa faqat tarki dunyo
qilganlargagina erishishi mumkin, xolos. Shuning uchun ham ushbu ta’limotda
tarkidunyochilikka alohida e’tibor beriladi.
Inson dunyoda o’zining barcha ehtiroslaridan voz kechgan, o’z nafsini
tiyishi, o’z-o’zini yengishi – yangi norma hosil bo’lishiga yo’l qo’ymasligi
kerak. Natijada normaning kuchi yemirilib, uning ruhi kishanlardan ozod
bo’ladi. Kishining karmasi qanchalar zaiflashsa, uning ichki dunyosi shuncha
boyib boradi. Bu jarayon ruhning to’la ozod bulgunigacha davom etadi va
nihoyat ruhning butunlay ozod bo’lishi – nirvana holati yuz beradi. Dunyoviy
kishidan ham tarkidunyo qilgan rohibdan ham ma’lum axloqiy qoidalarni
bajarish talab qilinadi. Chunki hayotning maqsadi ruhni yomon karmadan
saqlash yangi karmaning yuzaga kelishiga yo’l qo’ymaslik, borini ham asta-
sekin yo’q qilib yuborishdan iborat. Buning uchun dunyoviy odam besh narsaga
amal qilishi kerak: birinchisi – zarar yetkazmaslik (axines), ikkinchisi – rost
– 36 –
so’zlash, ya’ni sat’ya, uchinchisi – o’g’irlik qilmaslik (asteya), to’rtinchisi -
zino qilmaslik, ya’ni braxmapare, beshinchisi – tamagirlik qilmaslik, ya’ni
aparigraxa. Mana shular insonning axloqiy mezonini tashkil qiladi. bundan
tashqari u yana ikki asos – chin e’tiqod va to’g’ri bilim tamoyillariga ham amal
qilishi lozim. Ularning birinchisi – jaynizm diniga e’tiqod qilishni bildirsa,
ikkinchisi – ruhning abadiy ozodligi va hayotning har bir jismda mavjudligini
bilishdir. Rohiblar uchun bir muncha murakkab qoidalar ishlab chiqilgan.
Jaynizm ta’limoti borliqning iloh tomonidan yaratilgani va uning borliq
ustidan nazorat qilib turishini tan olmaydi. unga ko’ra, ruh abadiy mavjudot,
olam esa azaliydir. Ruh moddiy tanani yengib o’tib, abadiy hayotga yetishishi
mumkin.
Maxaviraning fikricha, dunyodagi har bir jism uning jonli yoki jonsiz
bo’lishidan qat’iy nazar qandaydir darajadagi anglash xususiyati bilan
yaratilgan. Shuning uchun jaynizmda axinsa – zarar yetkazmaslik qoidasiga
ko’proq e’tibor beriladi, ya’ni jonli yoki jonsiz narsalarga ozor yetkazmaslik
talab qilinadi.
Maxavira vedalarning ulug’ligini inkor etdi va veda urf-odatlariga
braxmanlarning hukmronligiga qarshi chiqdi. U insonni ma’naviy yakkalikka
olib boruvchi, hayot qonunlarini, abadiy rohiblikni, ruhni ozodlikka olib
boruvchi deb hisoblangan nafsni tiyish fazilatni keng targ’ib etdi. Maxavira
jaynilarning diniy tashkilotiga asos sodi. Uning ashaddiy rohiblik tamoyillarini
va sodda bayon qilingan ta’minotini ko’pchilikni o’ziga jalb qildi. Uning
maktab boshliqlari nomi bilan mashhur bo’lgan 11 shogirdi bo’lib, ular
Maxavira vafotidan keyin uning ta’limotini davom ettirganlar. Jaynizmning
asosiy qoida-tamoyillarini o’z ichiga olgan 15 ta asar mavjud bo’lib, ular
Maxavira tomonidan bitilgan. Biroq mil. avv. III asr atrofida og’zaki matnlarni
kitob holiga keltirish maqsadida qilingan harakatlarning oqibatida jaynizm ikki
oqim: oq kiyim kiyganlar va moviy kiyim kiyganlarga bo’linib ketgan.
– 37 –
Moviy kiyim kiyganlar jaynizmning asl holatini saqlab qolishga ko’proq
ahamiyat berganlar. Ular Rishabxaning qadimiy qonunini yo’qolgan deb
hisoblab, oq kiyim kiyganlardagi matnlarni haqiqiy emas deb e’lon qildilar.
Jaynizmning ikki oqimga bo’linishi har ikki oqimning o’ziga xos urf-
odatlari, kiyinishi va boshqa hayotiy qirralarning shakllanishiga sabab bo’ldi.
Vaholanki, ular asosiy diniy qoidalarda o’zaro farqlanmaydilar.
Hozirgi kunda dunyoda bir yarim milliondan ortiq jayniylar mavjud. Ular
asosan Hindistonning Rajputan, Gujarat va bir qator janubiy mintaqalari
Madxiya Bxarat shtatlarida istiqomat qiladilar.
10
Hinduizm juda murakkab din bo’lib, turli dinlar qorishmasidir. U
braxmanizmdagi bir necha jihatlarni qabul qilgan bo’lsa-da, kasta ta’limotini
inkor etdi. O’sha davrda Hindistonda kasta tuzumini saqlab qolishga
braxmanizm dinini isloh qilib, qayta tiklashga harakat boshlandi. Bu harakat
braxmanizm bilan buddizm o’rtasidagi kurashni ifodalovchi hinduizm edi. bu
dinda eng ko’p uchratiladigani Krishna xudosidir. «Maxabxarata» juda ham
ko’p rivoyatlar Krishna va Vishnu xudosiga bag’ishlangan.
«Mahabxorat» eposi Hindistonning eng katta xalq og’zaki ijodining
namunasidir. «Maxabxarata» va «Ramayana» bu ikkita juda ham qadimgi hind
eposiga kiradi. Bulardan bizgacha yetib kelgani «Maxabxarata» nag’masidir.
Shunisi qiziqki, hinduizm o’zining asosi hisoblanadigan vazizm va
braxmanizmdan tashqari farqlanadi. Unda yangi braxmanizm dinlari,
to’g’rirog’i, oqimlari mujassamdir. Ularning barchasini umumiy jihatlariga
qarab bir guruhga jamlab: tushuncha va qonunlarning asl manbai bo’lgan
vedalarning muqaddas yangi ustozning tan olinishi – muqaddas joylarga
ziyoratga borish: sanskritning muqaddas til ekanligi va nihoyat sigirning
muqaddas ekanligi. Bu besh qoida yoki aqida umum tomonidan tan olingan
bo’lsa-da, ko’p sonli e’tiqod qiluvchilar orasida o’ziga yarasha farq va o’ziga
xoslik kasb etgan.
10
Антонова К.А., Бонгард-Левин Г.М., Котовский Г.Г. История Индии. –М., 1979, 99-101-бб.
– 38 –
Hinduizmda keyingi davrda vedalardan tashqari xalq og’zaki ijodi
namunalari, jumladan, «Maxabxarata» ham muqaddas yozuvlar qatoriga
qo’shilgan.
11
Hinduizmda ham braxmanlar asosiy o’rinni egallaydi. Shuning
uchun ham mazkur adabiyotlarning ko’pchiligi braxmanlar tomonidan
yaratilgan. Ular eski aqidalarning zamon talabiga javob bermasligini ko’rib,
yangi qonun-qoidalarga mos ravishda turli oqimlarni yuzaga keltiradilar. Ular
shu yo’l bilan o’z raqiblari hisoblangan buddistlarga qarshi kurash olib bordilar.
Hinduizm braxmanizmdan katta farq qiladi. Unda Maxabxarata va boshqa
she’riy matnlar qadimgi sanskrit matnidan zamonaviy hind tiliga tarjima qilinib,
muqaddasligi jihatidan asl matni bilan bir xil hisoblanadi. Hinduizm ta’limotiga
ko’ra braxmanlar nafaqat oliy tabaqa vakillaridan, balki oddiy xalq ichidan,
hatto ayollardan bo’lishi ham mumkin.
Hinduizmda iriluti uchlik – Braxma, Vishnu, Shiva xudolari asosiy
xudolar hisoblanib, Braxma ularning eng kattasi – dunyoni yaratgan xudo
sanaladi. Biroq hinduizmda faqat Vishnu va Shivagagina sig’inadilar. Shunga
binoan, hinduizm ikki asosiy oqimga bo’linadi. Shivaga sig’inuvchilar va
Vishnuga sig’inuvchilar. Shiva oddiy xalq ommasi – kambag’allarning ilohi
hisoblanadi. U rigvedaning birinchi rus xalqlarida Rudra nomi bilan zikr etilgan,
Atxarvedada Rudraning roli oshib boradi. Yajurvedada Rudra Agni timsolida
berilgan. u Imana Ishvara, Maxaveda nomlari bilan ham ataladi.
Hindistonda shivaizmning o’n uchga yaqin asosiy oqimlari mavjud.
Shivachilar orasida asosiy oqim sifatida tridan dinalar va smartlarni aytib o’qish
mumkin.
Hinduizmda bayramlar ma’lum bir oqimga tegishli bo’lsa-da, ular
ommaviy tarzda nishonladi. Qadim zamonlardan ulug’ bayramlar qatorida
muqaddas joylarni ziyorat qilishi Hindiston diniy hayotida muhim ahamiyat
kasb etgan. Vedalarda faqatgina ayrim joylarini ziyorat qilishga ruxsat etilgan
11
Дмитриева Н.А., Виноградова Н.А. Искусство древнего мира. –М., 1989, 153-154.
– 39 –
bo’lsa, Maxabxaratada Hindistonning shimolida joylashgan bir necha muqaddas
ziyoratgohlar aniq ko’rsatib o’tilgan.
12
Hinduizm aqidaviy, marosimiy va ramziy sohalardagi juda ham murakkab
tizimi unga e’tiqod qiluvchilarning turlicha talqinida yana ham murakkablashib
ketadi.
Barcha
hinduizm
ilohiyotchilari
uni
animistik
va
butparastlik
asoratlaridan tozalab, taraqqiy etgan dinlar qatoriga ko’tarishga harakat qilsalar-
da, but va ruhlarga sig’inish xususiyatlarini to’la saqlab qolgandir.
Vishnuizmchilar uchun Vishnu birinchi darajali ilohdir. Oldingi kanonlar,
ya’ni ta’limotlarda yozilishicha, Vishnu meni kalla mish nomini ilonda, Okean
tubida og’ir uyquda yotibdi va u yotgan yerdan nilufar guli o’sib chiqadi. Shu
nilufarda Braxma tug’ilib, u yer yuzini dunyoga keltirgan.
Vaykultxe falakdan uyg’onib, Vishnu obrazida dunyoni boshqaradi, degan
tushunchalar mavjud. Vishnu hozirgi Hindiston panteonida birinchilik uchun
kurashayotgan ikkinchi ilohdir.
Rigvedada taylatda jon ato etuvchi quyosh xudosi Vishnu birinchi darajali
iloqdir. Unda Vishnu juda saxiy qilib tasvirlangan. Ibodat paytida uni Savitar,
Roxita, Sura, Adita nomlari bilan ham ataydilar. U butun koinotni uch qadamda
bosib o’tishi va havoda muallaq yura olishi xususiyati bilan tasvirlanadi. Yarim
inson, yarim xudo shaklidagi qahramon Krishna Vishnuga qo’shilib ketgan, deb
tasavvur qilinadi. Maxabxarata va Ramayana dostonlarida sevatara, ya’ni
insonning vishnuga qo’shilib ketishi haqida so’z yuritiladi. Vishnu gohida to’rt
qo’lli qilib tasvirlanadi. Vishnuning oilaviy ibodat marosimlari ba’zan juda
murakkablashib uzoq davom etadi. U hyech qachon inson yoki hayvonni
qurbonlik qilishni talab qilmagan.
Vishnuizm bayramlari turli-tuman: ba’zilari umumiy, ba’zilari esa
tabaqalarga ajratilgan holda o’tkaziladi. Ular asnosida duolar o’qib, ta’zim bajo
keltiriladi. Ommaviy diniy marosimlarda qatnashiladi, turli hadya va
12
Рубинштейн Р.И. Древний Восток. –М., 1974, 137-б.
– 40 –
qurbonliklar ataladi, shuningdek, ibodatxona yaqinidagi yoki ichidagi muqaddas
hovuzda cho’milish majburiydir. Bu marosimlar ba’zi paytda bir necha kunga
ham cho’zilib ketadi. Ularda faqatgina ruhoniy rahbarligida hadyalar yoki
qimmatbaho bo’lgan yoki qimmatli toshlar xudolarga hali ruhoniylarga aytiladi.
Qurbonliklar turli gullar, xushbo’yliklar, ovqatlardan, xudolar nomiga atab ozod
qilinadigan yoki so’yiladigan hayvonlardan bo’ladi. Sigir qadimdan hindlar
e’tiqodida muqaddas hayvon hisoblangan.
13
Shuning uchun uni qurbonlik qilish
yoki boshqa maqsadlarda o’ldirish katta gunoh hisoblangan. Sigirning besh
mahsuloti: sut, suzma, sariyog’, siydik va tezakdan tayyorlangan panchagavem
hinduiylar e’tiqodida odamlarini va uylarni poklashda alohida kuchga ega. Sigir
muqaddas hayvon hisoblanganligi uchun u xudolar bilan bir qatorda ehtirom
qilinadi. U keyinchalik tirik butga aylanib, Shivaning ma’budlik o’rnini
to’ldirdi. Vishnuizmda ham o’zining muqaddas hayvoni bor. U maymundir.
Rigvedada Vrishaxana timsolida Xanumanning ajdodini ko’rish mumkin degan
rivoyat keltiriladi. Shuning uchun maymun Ram, ya’ni «Ramayana» dostonidagi
odam-xudoning ittifoqchisi maymun xudo Xanumanning vakili sifatida
ulug’lanadi.
Bundan tashqari ilon, sher, fil, ba’zi qushlar ham ilohiylashtiriladi.
Umuman olganda, Hinduizmda deyarli har bir Hindiston hayvoni xudo yoki
xudoning hamrohi deb e’tiqod qilinadi.
14
Vishnu singari Shiva ham ommabop xarakterdagi xudo hisoblanib, u eng
mudhish joylarda – jang maydonlari, yo’l chorrahalarida, o’liklarni yoqish
joylarida bo’ladi deb hisoblangan. Shivaning bo’ynida kalla suyaklaridan iborat
taqinchoqlarda tasvirlanib, uni yovuz kuchlar – yovuz arvohlar, ruhlar qurshab
yuradi. U o’lim va vaqtni, ya’ni barcha narsani halok qiluvchi timsolida
ko’rilgan.
Shu bilan birga, Shiva buyuk asket obrazida hamda barcha asketlarning
rahnamosi sifatida ko’rinadi. U Himolaydagi Kaylasa tog’ida meditasiya bilan
13
Бэшем А. Чудо, которым была Индия. –М., 1977, 325-326.
14
Рубинштейн Р.И. Древний Восток. –М., 1974, 134-135-б.
– 41 –
shug’ullangan holda yo’lbars terisi ustida butun borliqni ushlagan holda
o’tiribdi. Uning uzun sochlari (djata) tugun shaklida tepasida tugilgan. Unda
yosh oy yarqirab turibdi hamda muqaddas Gang suvlari uning sochlaridan oqib
tushmoqda. Peshonasining qoq o’rtasida uchinchi ko’z – oliy donishmandlik
hamda ko’ra bilish xususiyatiga ega; uning tomog’i qop-qora – zahar izidan
darak beradi. Shiva ilonlar hukmdori, ular uning bo’ynini va qo’llarini o’rab
turadi. Uning gavdasi kul bilan qoplangan, bu esa asketizmning simvoli
hisoblanadi. Uning yonida quroli – uch tig’li nayza (trizubes) bor. U xotini –
go’zal Parvati va u minib yuradigan ho’kiz – Nandi yonida tasvirlanadi.
Boshqa
bir
obrazlarda
Shiva
janubga
yuzi
qaratilgan
holda
(Dakishnamurti) tasvirlanadi; bu holda u butun dunyo oqsoqoli ko’rinishida
gavdalanib, bir oyog’i taxtda, boshqa oyog’i bilan yerga tekkizgan holda,
qo’llari tushuntirayotgan holda, ko’tarib turgan holda tavirlangan.
Afsonalarda Shivaning Himolay qizi Parvatiga uylanishi aytib o’tiladi.
Taraka ismli yovuz kuch xudolarga juda xalaqit qilgan, qaysikim unga
Shiva va tog’lar qizidan dunyoga kelgan farzand tomonidan o’ldirilishi taqdiriga
yozilgan. Lekin Shiva meditasiya bilan o’ta mashg’ul bo’lganligi sabab, farzand
ko’rish ehtimoli xudolarga ortiqcha ko’rindi. Shunday bo’lsa-da, xudolar
Himolayning go’zal qizi bo’lmish Parvatini Shivaga xizmat qilish uchun
jo’natadi. Lekin go’zal malak qanchalik xudoni o’ziga qaratishga harakat
qilmasin, u e’tibor bermaydi. Sevgi xudosi Kama bu mojaroda azob chekadi va
oxir oqibatda Shivaning uchinchi ko’zi tomonidan kuydirib yuboriladi. Oxirida
Parvati xudoga taqlid qilib, asketizmga o’zini bag’ishlaydi. O’zining ustidan
chiroyli zeb-ziynatlarini yechib, qo’shni tog’da joylashadi. Shiva uning yangi
ko’rinishini payqab, sevib qoladi. Shiva uylanib, ularning to’y marosimida
barcha xudolar qatnashadilar. Tez orada Parvati urush xudosi bo’lmish Skandani
dunyoga keltiradi. U katta bo’lgach, yovuz Taranani o’ldiradi.
Janubiy Hindistonda xuddi shunga o’xshash afsona bo’lib, unda Shiva va
Maduray hukmdorlaridan birining qizi Minakishning to’yi to’g’risida gapiriladi.
– 42 –
Ushbu voqyealarga va afsonalarga bag’ishlab, Janubiy Hindistondagi eng
mashhur va ulug’vor ibodatxonalardan biri qurilgan.
Hindistonda Ona-xudolarga hamma vaqtlarda va davrlarda hurmat bilan
qarashgan. Ilk teologiyada onalar obrazlari noaniq va «tuman»li bo’lgan,
Guptalar davrining boshlariga kelgach, alohida ibodatxonalarda ularga sig’ina
boshlagan.
Shu vaqtdan e’tiboran ona-xudolarning ahamiyati osha boradi. Faqatgina
Shimoliy Hindistonga musulmonlarning kirib kelishi bilan hamda ortodoksol
vishnuizmning to’lqini oqibatida vaqtinchalik ona kultining rivojlanishi to’xtab
qoladi. Hozirgi vaqtda Bengaliya va Assamda ushbu kult ommabopdir;
Hindistonning ayrim hududlarida ham ma’lum.
Ona-xudo kultining asosiy formasi Shivaning xotiniga sig’inish bo’lib,
uni Parvati («Tog’lar qizi»), Maxadevi («Buyuk xudo»), Sati («Yaxshilik
keltiruvchi»), Gauri («Oq»), Annapurna («Taomlar sovg’a qiluvchi») yoki
oddiy qilib Ona (tamil. «ammai») deb murojaat qilingan. Qo’rqitish aspekti
orqali uni Durga («Yengilmas»), Kali («Qora») va Chandi («Johil») deb
atashadi.
15
Vishnu, Shiva va Durgadan tashqari ko’plab boshqa xudolarga
sig’inganlar. Vedalar davri xudolaridan farqli hinduizmning yangi xudolari
tabiat hodisalar bilan uzviy bog’liq bo’lmay, antropomorfizm rivojlangan.
Vedalardagi ko’p sonli quyosh xudolari hinduizmda yagona Surya
(«Solnse» - «Quyosh») xudosiga birlashadi.
Vedalardagi urush xudosi Indra, o’zining asosiy ahamiyatini yo’qotadi,
biroq qator yangi atributlarni o’ziga mujassamlashtirdi. O’zining fili Ayravata
ustida o’tirib, dunyoning sharqiy qismini qo’riqlab turgan hamda pastki osmon
– Amaravatining hukmdori bo’lgan.
Boshqa nom, ya’ni Shakra nomi bilan u ilk buddizmning asosiy xudolari
qatoriga kirib, Braxmadan keyingi ikkinchi o’rinda turgan.
15
Женщина в мифах и легендах. Энциклопедический словарь. –Т., 1992, 172-б.
– 43 –
Varuna – suv xudosi bo’lish uchun o’zining osmon qasridan tushgan,
hamma narsani ko’ruvchi vedalar xudosi edi va shu bilan birga Olamning
g’arbiy qismini qo’riqlovchisi ham edi. Varuna kulti erta so’nadi.
Vedalardagi o’lim xudosi, janubiy tomon qo’riqchisi Yama alohida kult
sifatida qaralmasa-da, uning roli bir muncha o’zgaradi: u jannatning ijobiy
hukmdoridan o’liklar podsholigida qattiqqo’l qozi sifatida namoyon bo’ladi.
Ayrim vaqtlari Yamani misrlik Tot singari tarozi bilan tasvirlashadi.
Dunyoning shimoliy tarafi Kubera – qimmatbaho metallar, toshlar,
minerallar va umuman boylik xudosi taftishida edi. ushbu xudo Vayshravana
nomi bilan so’nggi veda adabiyotida eslanib, buddizm va jaynizmda yaxshi
tanish. U Kaylasa tog’i yaqinidagi, qimmatbaho toshlar bilan qurilgan go’zal
shahar – Alakada istiqomat qilgan. Uning qo’l ostida ko’p sonli gnomlar
(guxyaka) va tog’ jinlari (yaksha) armiyasi bo’lgan. U odam ko’rinishida – katta
qorinli, tanasi karlik singari tasvirlanadi. Uning kulti keng qamrovli emas edi.
Ushbu to’rt xudo: Yama, Indra, Varuna va Kubera – lokapallar sifatida,
ya’ni boriqni saqlovchilar sifatida mashhur edi. So’nggi tekstlarda esa yana
to’rtta saqlovchi oraliq viloyatlarga hukmroni edi: Soma shimoli-sharqda; Vayu
(shamol xudosi) shimoli-g’arbda, Agni janubi-sharqda va Surya janubi-g’arbda.
Ulardan Agni xudosi, epik poemalar davrida o’ta mashhur bo’lib, keyinchali esa
sig’inuvchilar orasida o’ziing hokimiyatini yo’qota boradi.
Ganesha yoki Ganpati, ganlar yo’lboshchisi (Shivaning yarim ilohiy
yordamchilari) – Shiva va Parvatining ikkinchi o’g’li hamda g’arbdagi hind
xudolarining eng mashhuri. U fil boshli, katta qorinli qilib tasvirlanadi. Undan
biron-bir ish boshlashdan oldin to’siqlarni olib tashlash, mushkullarni oson
qilishini so’rab sig’inishadi: ko’ngilchan va rahmdil xudo – fil qariyb barcha
hinduistlar, vishnuistlar va shivaistlar tomonidan tasarruf etiladi.
Xanuman – maymun xudo, Vayuning o’g’li, Ramaning haqqoniy do’sti –
panteonga kiritilishidan ancha oldin keng, ommabop xarakterli xudolardan edi.
U hozirda ham o’zining katta ta’sirini yo’qotmay, inson tanasi bo’lgan maymun
– 44 –
ko’rinishidagi qishloq xudolaridan biri. Xanuman – rahmdil jin, qo’riqlovchi va
unga bag’ishlab maymunlar muqaddas jonivor deb hisoblanadi.
Kama («Xohish», «Istak») – u ko’pgina boshqa nomlar va epitetlar orqali
mashhur bo’lgan hindlarning sevgi, muhabbat xudosi. U ham o’zining
yevropalik ukasi Amurga o’xshab, yosh yigitcha ko’rinishida tasvirlanadi. U
ham o’q va kamon bilan qurollangan bo’lsa-da, hind erotining kamoni
shakarqamishdan yasalib, asalarilar to’dasi bilan qurshalgan, o’q o’rnida esa
gullar xizmat qilgan. Uning xizmatida nimfalar (apsar) bo’lib, ulardan biri
Kamaning dengiz maxluqi tasviri tushirilgan bayroqni ko’tarib yurgan.
Kamaning o’qlari gullardan bo’lib, xudolarni ham, insonlarni ham birdek
bartaraf etgan, faqatgina bir marta buyuk xudo Shivada hissiyotlarni tug’dirish
uchun harakat qilganda, u yoqib yuborilinadi. Sevimli rafiqasi Gatining
iltimoslariga ko’ra uni yana hayotga qaytarishadi. Kama ko’pincha
adabiyotlarda esga olinadi. Unga atab har yili katta bayramlar uyushtirilgan,
yigitlar va qizlar orasida ommabop bo’lgan.
Lakshmi («Baxt») Vishnuning rafiqasi, ko’pincha Shri nomi bilan
atashgan; omad hamda baxt xudosi edi. Ayrim afsonalarga qaraganda, u Vishnu
bilan bir vaqtda paydo bo’gan bo’lsa, boshqa bir afsonalarda Afroditadek
ibtidoiy ummondan chiqib kelgan degan, qarashlar bor. Odatda, u qo’lida
nilufar gulini ushlagan holda, nilufar gulining ichida o’tirgan go’zal va
jozibador ayol ko’rinishida tasvirlangan. Uning yonida ikkita fil unga suv
purkab turishgan. Lakshmi alohida kult obyekti sifatida ko’rinmasa-da, u
tasvirlangan ko’p sonli «ikona»lari ikkinchi darajali xudo sifatida keng qo’llab
kelishgan.
Braxmaning rafiqasi Sarasvati san’at, musiqa va adabiyot rahnamosi
sifatida alohida mustaqil rol o’ynagan. «Rigveda»da ushbu nomi bilan
muqaddas daryo atalgan, so’nggi vedalar adabiyotida Vaya («Nutq») xudosi
sifatida katta ahamiyat kasb etgan. U yosh, go’zal, oq tanli ayol ko’rinishida,
ko’pincha, hind udi hamda qo’lida kitob bilan tasvirlangan. Uni oqqush kuzatib
– 45 –
yurgan. Odat bo’yicha u sanskrit tilini va devanagari xatini kashf qilgan deb
qaraladi. Sarasvati hamisha olimlar, yozuvchilar hamda musiqachilar tomonidan
qadrlanadi; uning kulti hozirgacha so’nmagan.
Yuqorida ko’rib o’tgan qudratli xudolar bilan birga juda ko’plab unchalik
ahamiyat kasb etmagan xudolar mavjud edi. har bir qishloqning mahalliy xudosi
bo’lgan; ko’pincha ulardan muqaddas daraxt ostida qo’yilgan qo’pol but yoki
fetish shaklida edi. Ayrim qishloq hosildorlik xudolari assimilyasiya natijasida
ommabop xarakterga ega bo’ldi. Qadimgi Hindistonda antik dunyodagi kabi har
shahar o’zining xudo-qo’rqichilariga ega edi, qaysikim ular ayrim vaqtda
panteonda muhim ahamiyat kasb etgan. Mahalliy xudolardan tashqari ko’plab
rahmdil va yovuz yarimxudolar va ruhlar ham mavjud edi.
Ilon ruhlar (naglar), yarim odam – yarim ilonlar (ular ilon dumli edi) eng
qadimgi davrdan e’tiboran kult obyekti edi. Ular Bxagavati deb nomlangan
ajoyib shaharda yashab, son-sanoqsiz boyliklarni qo’riqlab yotganlar; ularning
ko’nglini ola bilgan ayrim insonlargagina qimmatbaho buyumlardan taqdim
etilgan. Ular inson timsoliga ham kira olishgan hamda Hindistondagi ko’pgina
sulolalar, o’zlarini qahramon – inson va nagina, ayol-ilondan tarqalganlar deb
hisoblaganlar. Naginalarning prototiplari bo’lib, ibtidoiy qora tanli qabilalar
bo’lishi mumkin, qaysikim ular bilan oriylar Hindistonga kirib kelishganida
to’qnashgan bo’lishi mumkin; naglar millatining rivojlanishining ibtido
pog’onasida turgan uyushmalari Assamda hozirda ham mavjud. Ilonlar kulti
Hindistonda o’ta keng tarqalgan; naglarning mifik obrazlari, albatta, ko’pchilik
holda tub joy ilonlar kultini Hindistondagi ko’pgina qabilalarining sig’inishidan
deb bilamiz.
Yakshilar xudo Kubera bilan assosiasiya qilinadi hamda qishloq aholisi
ularni gnomlar yoki elflar deb sig’inishgan. Milodimizgacha ularning kulti keng
tarqalgan edi, biroq hinduizmning buyuk xudolariga bo’lgan sig’inish ko’paya
borgan sari ularning ahamiyati yo’qola boradi. Yakshilar odatda insonlarga
– 46 –
xayrixohlik bildirganlar, lekin ularning ayollari – yakshinilar yovuzlik
qilishganlar hamda kichik bolalarni yeganlar.
Gandxarvalar
vedalar
matnlarida
esga
olinadi;
ular
Indraning
xizmatkorlari va osmon musiqachilari edi. Budda davrida uni bola tug’ilishida
yordam berishiga hamda bolaning paydo bo’lishiga ishonishganlar. Ular bilan
bog’liq holda kannarlarni ham e’tirof etganlar. Ular odam boshli va ot tanali
osmon musiqachilari edi; antik davrdagi kentavrlarga o’xshash, balki ular bilan
ayrim bog’liqligi bo’lishi mumkin.
Gandxarvalar erkak jinsidagi xudolar edi. Ularning ayol jinsidagilari
apsaralar yoki apsarasalar edi; vedalar davrida suv bilan bog’liq bo’lsa,
keyinchalik osmonga ko’chiriladi. Ular o’ta go’zal bo’lib, ularning yaxshi
ko’rgan mashg’uloti – meditasiya bilan shug’ullanayotgan asketlarni yo’ldan
urish. Xuddi shunday apsara Menaka buyuk donishmand Vishvamitrani yo’ldan
urib, Shakuntalani dunyoga keltiradi – mashhur Kalidasa dramasining
qahramoni.
Yarimxudolarning keyingi guruhida vidyadxara vakillari bo’lib, osmon
sehrgarlari – sirli mavjudotlar, Himolaydagi sehrli shaharlarda yashovchilardir.
Vedalardagi munilar singari ular havoda ucha olib, xohishlariga qarab o’zgara
olganlar. Ular insonlarga nisbatan xayrixoh edilar.
Rishi («donishmand» yoki aniqrog’i «bashorat qiluvchi») – vedalar
gimnlarining tuzuvchilari (avtorlari), shuningdek, xudolar holatidagi osmonga
chiqarib qo’yilgan, qadimgi davrning afsonaviy donishmandlari. Katta Ayiq
turkumidagi yulduzlarga o’xshatilgan asosiy rishilar: Marichi, Atri, Angiras,
pulastya, pulaxa, Kratu va Vasishtxa. Muhim rollarni Kashyapa va Daksha
rishilari o’ynagan; afsonalarda aytilishicha, ular xudolar va insonlarning
ajdodlari bo’lishgan. Musiqa homiysi narada; o’zining axloqi va asketizmi bilan
kshatriydan braxmanga o’tgan Vishvamitra, xudolar va shaytonlarning
murabbiysi, vedalar davrida xudo, keyinchalik rishi darajasiga tushirilgan
Brixaspati (uni Yupiter planetasi bilan tanglashtiriladi; materialistik falsafiy
– 47 –
tizim va davlatni boshqarish ilmining asoschisi deb hisoblashgan) va nihoyat
Agastya – janub xalqlariga din va madaniyatni bergan rishilar e’tirof etiladi.
Birmuncha sustroq ahamiyat kasb etgan katta avliyolar guruhi – siddxlar
bo’lib, o’zlarining taqvodor – xudojo’yligi bilan osmonga chiqariladilar.
Yovuzlik ruhlari orasida asurlar yoki shaytonlar asosiysi edilar. Vedalar
davrida «asura» so’zi aniq bir xudolarga tegishli bo’lsa, hinduizmda esa xudolar
bilan doimiy dushmanlashgan g’ayritabiiy mavjudotlar guruhiga aytilgan.
Insonlar uchun har xil turdagi jinlarning xavfi ko’proq edi, masalan, rakshaslar;
ular orasida eng mashhuri Ravan bo’lib, u Lanka shohi edi. U o’n boshli
shayton obrazida ko’rinib, Rama tomonidan o’ldiriladi. Bir qanchagina
rakshaslargina shunday kuchga ega edi, ularning barchasi xavfli bo’lib,
insonlarga qo’rqinch tuyg’usini solar edi.
Kechasi hayoliy ruhlar (preta, bxuta), odamlarning yalang’och ruhlari
aylanib yurishar edi; ular zo’rlik yo’li bilan o’ldirilgan insonlar ruhi bo’lib, hali
tirik bo’lgan qarindoshariga xavf solar edilar.
Hinduizm kulti xudolar va yarim xudolarni rahm-shafqatli qilish bilan
chegaralanmagan, aniq bir ma’noda butun tabiat o’zida ilohiylikni jamlagan.
Buyuk insonlar va avliyo hayotligida ham, o’limidan ancha keyinroq ham
hurmat qilingan, bu bilan ilohiylikning bir bo’lagi ko’rsatilgan. Xuddi shunday
misol tamillar shivaizmining 63 nayanarlari va tamillari vishnuizmining 12
alvarlari to hozirgacha yarim xudolar sifatida tan olinadi. Nafaqat insonlar, balki
hayvonlar, shuningdek, o’simliklar ham shu bugungi kungacha muqaddas
hisoblanib keladilar. Masalan, sigir afsonaga ko’ra, barcha sigarlar onasi
Surabxi, kosmik ummondan paydo bo’lgan boyliklarning biri edi. Sigirdan
olinadigan beshta mahsulotning barchasi katta tozalovchi xususiyatga ega. Sigir
muqaddas hisoblansa-da, sigir-xudo yo’q edi, ularga atab ibodatxonalar
qurishmaganlar. Har qanday sigir hurmat qilingan, qadrlangan. Ho’kizlar ularga
qaraganda ko’proq qadrlangan, chunki unda Shiva minib yurgan. Nandining
– 48 –
tasviri ko’pchilik shivaitlarning ibodatxonalarida aks ettirilgan, e’tiqodlar
qiluvchilar unga atab sovg’alar keltirishadi.
Qadimgi Hindistonda sigirdan so’ng ilon qadrlangan. Afsonaviy
ajdarholar – Shesha, Vasuki va ularga o’xshashlar – ilon obrazini ko’tarilishiga
turtki bo’lgan, ularning kulti eng qadimgi ibtidoiy davrga borib taqaladi.
Ilonlarga qurbonlik qilish, hinduzimda, yomg’irlar mavsumida qilinib, oddiy
ro’zg’or udumlaridan edi. Chumoli uyumlarini ilonlar makoni hisoblashgan.
Dunyoning boshqa qadimgi xalqlari kabi daraxt kulti Hindistonda ham
tarqalib, qaysikim, butazori bo’lgan. Gippala yoki ashtaxxa (anjir) eng
muqaddas daraxt hisoblangan. Qolganlari ozmi-ko’pmi qadrlangan. Ashoka
daraxtiga farzand ko’rmoqchi bo’lgan ayollar sig’inishgan; tulasi o’simligi
rayhonga o’xshab ketadi, u Vishnu kulti bilan bog’liq. Uni hozirgacha
hinduizmga sig’inuvchi ko’pgina uylarda ekib kelishadi. Vedalar davridan
kusha va daroxa o’tlari muqaddas hisoblangan. Biroq vedalardagi soma
o’simligi unutiladi.
Qaysidir bir ma’noda tepaliklar va tog’lar, ayniqsa, Himolay tog’i
muqaddas hisoblangan. Osmono’par tog’larda xudolar yashagan: Vaykuntxida,
Vishnu, Kaylasada, Shiva istiqomat qilishgan degan qarashlar mavjud.
Daryolar ham muqaddas hisoblanib, birinchi navbatda, albatta, Ganga
e’tirof etilib, uni Vishnuning tovonidan oqib tushadi; Somon yo’li sifatida
(Mandakini) osmonda oqadi; keyin esa Shivaning sochlaridan yerga oqib
tushadi deb sanaganlar. Ganga o’zining ulkan irmog’i Yamuna (Jamna),shekilli,
alohida xudo sifatida qaralgan. Qolgan daryolar orasida Sarasvati, qaysikim,
afsonalarga qaraganda yer ostida oqib, Ganga va Jamnalarning quyilish joyida,
Prayaga (Allaxabad) oldida birga qo’shiladi; Narmada, Godavari, Krishna
(hozirgi Kistna) va Kaveri muqaddas hisoblanadi. Ayrim ko’llar, ayniqsa,
Himolaydagi Kaylasa tog’i yonidagi Manasa hamda Adjmera yaqinidagi
Pushkara ko’llari muqaddas hisoblanadi. Hatto shaharlar ham muqaddas deb
sanalgan.
– 49 –
Upanishadlar davrida ishlab chiqilgan karma haqidagi ta’limot buddizm
va jaynizm tomonidan qabul qilingan, shuningdek, hinduizmning bo’linmas
qismi bo’lgan. Hinduizmning aniqlab berishicha, karma (aynan «ish» yoki «ish
yoki yumush qilmoq») tanani aniqlab beradi – inson, hayovon yoki jahannam –
keyingi hayotini, qayerda bo’lishini aniqlaydi. Oldingi karmadan, insonning
xarakteri, taqdiri, ijtimoiy holati, uning xursandchiligi va g’amlari bog’liq
bo’lgan. Har bir yaxshi ish, albatta, ertami yoki kechmi baxtga olib keladi,
yovuz ishlar esa baxtsizlik keltiradi.
Karmaga ishonch fatalizmga olib kelmagan. Hinduizm g’oyalarida
fatalizm ko’pincha olqishlanmagan; Biz karma qonunlaridan qochib
ketolmaymiz, biroq aql bilan ish yuritsak va ko’ra-bila olsak, ushbu qonunni
o’zimizning maqsadlarimizda ishlata olamiz.
Transmigrasiya jarayoniga turli xil tushuntirishlar beriladi, biroq barcha
maktablar bir to’xtamga kelishadi, ya’ni jon, ruh bir tug’ilishdan boshqasiga
o’tayotganida yalang’och holatda emas, balki bir yoki bir qancha qobiqlar bilan
o’ralgan holda o’tadi. Qobiqlarning holati oldingi xayrli yoki yovuq ishlariga
bog’liqdir. Transmigrasiyaning yupqa tanasi sezish organlaridan ayridir.
Sansara – bir tanadan ikkinchisiga doimiy o’tib turishidir va hinduizm
transmigrasiyadan ozod bo’lishga intiladi.
– 50 –
Dostları ilə paylaş: |