– 8 –
ASOSIY QISM
I-BOB. Qadimgi Hindiston tarixining qisqacha bayoni
Hindistonning bepoyon hududi, iqlim sharoitlari, relyefi, joyi va tuprog’i
jihatdan bir necha zonaga bo’linadi. Shimoliy-g’arbiy viloyatlar qadimda qalin
o’rmonlar bilan qoplangan. Hind vodiysining tuprog’i juda hosildor. Shu yerda
eramizdan avvalgi III ming yillikda Janubiy Osiyoda eng qadimgi shahar
sivilizatsiyasi shakllandi. Hindiston shimoldan va shimoliy-sharqdan Osiyoning
boshqa qismidan Himolay tog’lari bilan ajratilgan. Er. avv. II ming yillikda bu
yerdan hind-yevropa qabilalari yo’li o’tgan.
Hind-gang
tekisligining markaziy qismi qadimda «oriy»larning
«muqaddas yeri» (Ar’yavarta) deb atalgan. Ikki buyuk daryoning oralig’ida va
Gangning yuqori qismida er. avv. I ming yillikning birinchi yarmida veda
sivilizatsiyasi shakllandi.
Gang daryosining shimoliy-sharqiy havzasida namlik darajasi juda yuqori
va boy tropik o’simliklarga ega. Er. avv. I ming yillik o’rtalarida bu hududda
keng miqyosda dehqonchilik ishlari boshlandi. Er. avv. I ming yillikning
ikkinchi yarmida bu yerda Qadimgi Hindiston eng muhim siyosiy va madaniy
markazlari vujudga keldi.
Hind-gang tekisligining Dekan (qadimgi hind tilida «Dan-ishna» - janub)
yarim orolidan yassi tog’lar ajratib turadi. Dekan yarim orolida faqat eramizning
boshlarida yirik davlatlar paydo bo’ldi. Orolning markaziy qismida Shri-Lanka
(Seylon) o’rmonli tog’lik hudud. Orolning geografik o’rnini janubiy Hindiston
qirg’og’i bilan muntazam aloqalar shartlab keladi.
Janubiy Osiyoning hozirgi aholisining katta qismi asosiy yevropoid irqiga
mansub. Faqat yarim orolning janubiy qismi va Shri-Lankaning aholisi irqiy
belgilariga qarab (badani, sochining qora rangi va boshqalar) avstroloidlarga
yaqin turadi. Shimoliy sharqning qator qabilalari janubiy mongoloid irqiga
mansub.
– 9 –
Shimolda hind-yevropa tillari (hind, bengal va boshqalar), janubda dravid
(masalan, tamil). Dekan va shimoliy-sharqiy Hindistonning qator tillari janubiy-
sharqiy Osiyo, Tibetda va Xitoyda tibet-birma va mund tillari bilan yaqin turadi.
Shri-Lanka aholisining ko’pchilik qismi hind-yevropa (singal) tilida ozchilik
qismi dravid (tamil) tilida so’zlashadi.
Ma’lumki, hind-yevropa tillarida so’zlashuvchi oriylar Hindistonga er.
avv. II ming yillikda kirib kelgandar. Singallar materikdan Shri-Lankada er.
avv. I ming yillikda paydo bo’lganlar.
Janubiy Osiyoning qadimgi tarixi quyidagi davrlarga bo’linadi:
1.
Eng qadimgi hind sivilizatsiyasi taxminan er. avv. XXIII-XVIII asrlar bilan
belgilanadi (ilk shaharlar, davlatlarning paydo bo’lishi).
2.
Er. avv. II ming yillikning ikkinchi yarmida oriylarning paydo bo’lishi.
Er.avv. II ming yillikning oxiridan er.avv. VII asrgacha «Veda» davri. Bu
davrda yaratilgan muqaddas kitoblar «vedalar» nomi bilan mashhur.
3.
«Budda davri». Er. avv. VI-III asrlar. Budda dinining paydo bo’lishi va
tarqalishi davri. Bu davrda iqtisodiyotning yuqori taraqqiyoti, shaharlarni
shakllanishi – yirik davlatlar Mauriylar umumhind davlatining tashkil
topishi.
4.
Er.avv. II asrdan eramizning V asrigacha. «Klassik davr» Janubiy Osiyo
mamlakatlarining iqtisodiyoti va madaniyatini gullab-yashnagan davri.
2
Janubiy Osiyoda eng qadimgi bo’lgan hind sivilizatsiyasi Hind daryosi
vodiysida (hozirgi asosan Pokiston hududi taxminan er.avv. XXII-XVI asrlar)
paydo bo’lib, Qadimgi Sharq sivilizatsiyasidan paydo bo’lishiga ko’ra uchinchi
hisoblanadi.
Hind daryosining g’arbida neolit davrida er.avv. VII-VI ming yilliklarda
aholi dehqonchilik bilan shug’ullana boshlaydi. Vodiyda paxsa uyli kichik
qo’rg’onlar paydo bo’ladi. Dastlabki ikki shahar markazi Moxenjo-Daro va
Xarappa, keyinchalik Chanxo-Daro va Kalibangan qazib ochiladi. Hozirgi
2
Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. –Toshkent, 2009, 168-169-bb.
– 10 –
vaqtda Hind vodiysi havzasida Hind sivilizatsiyasining bir necha yuz
qo’rg’onlari ochilgan.
Moxenjo-Daro, Xarappa va Kalibangan shaharlari qurilishi ikki qismli
rejaga ega. Shaharning bir qismi sun’iy tepalikda qurilib devor bilan o’ralgan.
Bu ma’muriy-diniy inshootlar deb taxmin qilinadi. Moxenjo-Daro qal’asida
topilgan katta inshoot yoki hokim qarorgohi bo’lgan. Uning yaqinida diniy
marosimlar uchun xizmat qiladigan basseyn topilgan. Xarappa qal’asida ulkan
g’alla ombori qurilgan.
Moxenjo-Daro bir necha o’n ming kishi yashaydigan 2 kv. km.
maydondan iborat. To’g’ri ko’chalar o’n metrgacha kenglikda qurilgan. Uylar 2
qavatli, kanalizatsiyaga ega. Shahar hunarmandchiligi to’g’risida aniq tasavvur
hosil qilish mumkin. Kulolchilik, to’qimachilik yuqori darajada rivojlangan.
Haykalchalar kichik hajmda, hokim-kohin, yalang’och ayolning (raqqosa deb
taxmin qilinadi), jez haykalchalari topilgan. Ikki to’g’ri burchakli muhrlar
topilib, ularning ko’pchiligida mifologik manzaralar tasviri tushirilgan. Bu
yerda topilgan boshqa muhrlarga o’xshash buyumlar Hind vodiysidan uzoq
bo’lgan Baxreyn orollari, Mesopotamiyadan, Eron va Turkmanistondan
topilgan. Bu Moxenjo-Daro va Xarappaning qadimgi Sharq sivilizatsiyalari
bilan keng aloqada bo’lganidan dalolat beradi.
Moddiy madaniyat va san’at yodgorliklari asosida, Hind vodiysi
aholisining diniy tasavvurlari to’g’risida tushuncha hosil qilish mumkin.
Muhrlardagi tasvirlar bu yerda yashagan aholining daraxtlar, hayvonlar, os mon
jismlari e’tiqod qilganidan guvohlik beradi. Ona ma’buda haykalchasi dinning
dehqonchilik xususiyatini ko’rsatadi. To’rt hayvon qurshovida Iog holatida
turgan erkak ma’bud dunyoning to’rt tomonini hukmdori deb qaraladi.
Er. avv. XVIII asr oxirida Xarappa madaniyati tushkunlikka tushib, sekin-
asta halok bo’ladi. Hind sivilizatsiyasining siyosiy va ijtimoiy tizimi to’g’risida
faqat umumiy tasavvur qilish mumkin. Qal’a va shahar rejasi davlat hokimiyati
mavjudligidan darak beradi. G’alla ombori va ishchilar uchun xonalar
– 11 –
mavjudligi bu hududni aynan Mesopotamiyadagi mavjud ibodatxona, davlat
xo’jaligi bilan o’xshashligini ko’rsatadi. Ishlab chiqarish taraqqiyoti darajasi,
shaharlar va yozuvning mavjudligi, uy-joy inshootlari hajmlarining katta-
kichikligi aholi o’rtasida ijtimoiy tengsizligidan darak beradi.
Er. avv. II ming yillikning oxiri I ming yillik boshlarida Shimoliy
Hindiston tarixning asosiy manbalari «vedalar» Hind diniy adabiyotining eng
qadimgi yodgorliklaridir. Vedalar, madhiyalar, qo’shiqlar, qurbonlik aytishlari,
muqaddas marosimni tushuntiradigan keng asarlardan iborat to’plamlardir.
«Avesto» vedalari, tadqiqotchilarning fikricha, «Oriy» (ariya-so’zidan
«olijanob») qabilalari tomonidan tuzilgan.
Tuzilish bo’yicha «vedalar» ilk veda (er.avv. I ming yillik boshlari) va
so’nggi veda (er.avv. IX-VII asrlar) davrlariga bo’linadi.
«Rigveda» (hind-oriylarning vedalarini eng qadimgi qismi)da
uchraydigan geografik nomlarga ko’ra, u Panjobda tuzilgan so’nggi veda
matnlari shakllangan paytda oriy qabilalari hind-gang tekisligining butun
markaziy qismiga tarqalgan edi. «Rigveda» yaratilgan davrida oriylarda sinyaiy
jamiyat va davlat hali shakllanmagan edi. Iqtisodiyotda yirik qoramolchilikka
asoslangan chorvachilik rivojlangan, dehqonchilikka e’tibor berilmagan. Oriylar
mis va jezdan foydalanganlar, uy-joyni qamish va loydan qurganlar.
Gang daryosini yuqori qismi, Gang va Jamna o’rtasidagi yerlar
«Mahabxarat» epik asarining sujetini tashkil qiladi. Ijtimoiy tashkilot qabila
bo’lgan, qabila boshlig’i roja-harbiy boshliq va yo’lboshchi sifatida o’z
qarindoshi va xizmatkorlariga tayangan. Qabila uch tabaqa: kohinlar, harbiylar
va oddiy jamoatchilarga bo’lingan. Muhim masalalar yig’ilishda hal qilingan.
Vedalarda ko’rsatilgan qo’shnilar bilan podalarni haydab ketish mumkin.
Urushlar oddiy hal bo’lgan. Veda tilida «urush» (gavishta) so’zi «sigirlarni
bosib olish» ma’nosini bildiradi. Ilk veda davrida qulchilik mavjud bo’lgan.
Qadimda hindcha «dasa» qulni bildirgan so’z ko’pgina veda madhiyalarida
– 12 –
uchraydi. Asirlar qulga aylantirilgan. Qul erkak veda va dostonlarda kam tilga
olinadi, ayol qullar to’g’risida ko’p so’zlanadi.
So’nggi veda davrida iqtisodiyot, ijtimoiy-siyosiy tuzumda keskin
o’zgarishlar yuz bergan. Dehqonchilik rivojlanib, hind-gang vodiysida keng
dalalar o’zlashtiriladi, daraxtning qattiq yog’ochidan omoch yasay boshlanadi.
Eshaklar asosiy yuk tortish vazifasini o’tagan. Sutlik ovqat kundalik yumish
bo’lgan. Bayramlarda chorva mollari mo’l-ko’l qurbonlik qilingan.
Temirdan faqat kamon o’qi, nayza uchlari tayyorlangan, uylar yog’och va
bambukdan qurilgan, «Rigveda» (hind-yevropaliklarning mashhur kitobi)
davrida harbiy yo’lboshchilar aravalarda jang qilganlar. Mahabxaratda yengil
jang aravalari to’g’risida eslatiladi. Jang aravalarida poygalar o’tkazilgan. Diniy
va epik asarlarda aholining asosiy qismi to’g’risida ma’lumotlar juda kam.
Erkin va to’la huquqli dehqonlar jamoani tashkil qilib bir yoki bir necha
qishloqda yashaganlar.jamoatchilar qo’shni va qon-qarindosh aloqalar asosida
birlashganlar. Eng muhim masalalar urug’ yig’inlarida hal qilinib, butun jamoa
nomidan asosiy marosimlar bajarilgan.
Qishloq aholisining bir g’ismi to’la huquqli bo’lmagan. Ular boshqa
joydan kelgan kishilar bo’lgan. To’la huquqli bo’lmaganlar xizmat
ko’rsatadigan sohalar, jumladan, hunarmandchilik bilan shug’ullanganlar.
Qishloqda keskin mulkiy tabaqalanishga jamoa ijki aloqalarining o’ta
mustahkamligi qarshilik ko’rsatgan edi. So’nggi veda davrida o’z-o’zini
boshqarish qishloq jamoasi bilan cheklanib qoladi. Qabila va qabilalararo
munosabatlardagi barcha masalalar hakim va yo’lboshschilar vakolotiga kiradi.
Er. avv. II ming yillik oxiri I ming yillik boshlarida Shimoliy
Hindistonning ijtimoiy-siyosiy taraqqiyoti jamiyatining «kohinlar», qabila
harbiy zodagonlari, kshatriylar to’la huquqli xalq, vayshi jamoani pastki to’la
huquqli bo’lmagan aholi qismi shudra (qullar) kabi to’rt qatlamini vujudga
keltiradi.
– 13 –
Har bir qatlam epik toifalar – varna (so’zma-so’z «nav»)ga aylanadi. Har
bir Varna vakilining merosiy mavqyei ularning mashg’uloti va diniy
majburiyatlarini
belgilagan.
Kohinlik
va
o’qituvchilik
majburiyati
braxmanlarga, jang qilish va boshqarish kshatriylarga mehnat qilish,
shudralarga uch oliy varnalarga so’zsiz xizmat qilish majburiyati yuklatilgan.
Bu toifaviy mavqye merosiy bo’lib o’tgan. Har bir Varna o’z huquqi, o’z ovqati,
kiyimi, uy anjomi, kiyimini kangi va boshqalar qat’iy belgilangan edi.
Braxmanlar turli varnalar ilk odam Purushi jismini turli qismi (braxmanlar
og’zidan, kshatriylar qo’lidan, vayshiylar sonidan, shudralar tovoni)dan
yaratilgan deb o’qitar edilar.
3
3
Rajabov R. Qadimgi dunyo tarixi. –Toshkent, 2009, 171-174-bb.
– 14 –
Dostları ilə paylaş: |