Can (could) va uning ekbibalenti to be able (to) quydagi lessik ma’nolarini anglatadi

MAVZU: HOZIRGI ZAMON INGLIZ TILIDA MODAL FE`LLAR VA ULARNING O`ZBEK TILIDA BERILISHI


MUNDARIJA


HOZIRGI ZAMON INGLIZ TILIDA MODAL FE`LLAR VA ULARNING O`ZBEK TILIDA BERILISHI.


KIRISH……………………………………………………………….. 3-13


I – BOB. FE’L SО‘Z TURKUMI HAQIDA UMUMIY MA’LUMOT
1.1§. Ingliz tilidagi modal fe’llar haqida ma’lumot ………………… 14-19
1.2§. Modal fe’llarning asosiy grammatik tavsifi …………………… 20-23
1.3§. Modal fe’llarning gapda ifodalanish usullari ………………….. 24-35


II – BOB. Ingliz tilida modal fe’llar va ularning ekvivalentlari
2.1.§. Hozirgi zamon ingliz tilida modal fe’llarning hususiyatlari … 36-44
2.2.§. Hozirgi zamon ingliz tilida “must” modal fe’li va
uning ekvivalentlarining ma’nolari hamda ularning
о‘zbek tilida berilishi………………………………………………… 45-50
2.3§. “May” va “must” modal fe’llarini qiyoslab
о‘rganish, uning ekvivalentlarining ma’nolari hamda
о‘zbek tilida berilishi. ……………………………………………..….51-56
UMUMIY XULOSALAR …………………………………………… 57-58


FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO‘YHATI…………………………………………………………… 59-60


LUG‘ATLAR …………………………………………………………… 61
KIRISH
Biz bitiruv malakaviy ishimiz haqida so’z yuritishdan oldin kelajagi buyuk mamlakatimizda yurtboshimiz Islom Karimov tashabbusi va bevosita rahnamoligida xalqimizning hech kimdan kam bo’lmasdan tinch - totuv yashashi va farovonligi yo’lida amalga oshirilayotgan oqilona va odilona siyosatidan faxr va iftihorga to’lib, Prezident ko’rsatmalaridan saboq olish niyatida u kishining keyingi paytlardagi ma’ruza va nutqlari boyicha imkon darajasida yozishni maqsadga muvofiq deb topdik.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010 yil 30-iyundagi “ O’zbekiston Respublikasi davlat mustaqilligining o’n to’qqiz yillik bayramiga tayyorgarlik ko’rish va uni o’tkazish to’g’risida”gi PQ – 1358 – son Qarori hamda mamlakatimizda istiqlol yillarida ijtimoiy – siyosiy, huquqiy, ma’naviy – ma’rifiy va iqtisodiy sohalarda qo’lga kiritilgan yutuqlar, ularning ko’lami, mazmun – mohiyati, istiqbol to’g’risida fikr yuritiladi. Unda bozor iqtisodiyoti sharoitida amalga oshirilayotgan tub islohotlar, ularning pirovard natijalari inson, uning qadr-qimmati, azizligi bilan belgilanishi va shu munosabat bilan mamlakatimizdagi tub o’zgarishlar, ularning xusuaiyatlariga, ayniqsa, globallashuv jarayonlarida barkamol avlod tarbiyasi bilan bog’liq jihatlariga e’tibor qaratilgan.
Ma'lumki, har bir xalq erkin, farovon tashash huquqiga ega va buni aziz deb biladi. Jumladan, har bir inson ham bunday huquqga ega. Zotan, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida inson va fuqarolar huquqlari, erkinliklari va burchlari kafolatlari belgilanib berilgan.
Hozirgi paytda inson huquqlari boyicha 400ga yaqin xalqaro hujjat mavjud. Mamlakatimiz qonunlarini inson huquqlari sohasidagi mazkur meyor va andozalarga muvofiqlashtirish, bu sohada milliy harakat dasturini ishlab chiqish, inson huquqlarini himoya qiladigan muassasalarning yaxlit tizimini barpo etish inson huquqlariga oid xalqaro shartnomalar va hujjatlarga qo’shilishda davom etib, ular bo`yicha majburiyatlarni bajarishning mexanizmi yaratildi.
Umuman olganda, islohotlar markazida insonning oliy qadriyat sifatida baholanishi mamlakatimizda strategik vazifalariga hamohangdir. Xususan, bu boradagi barcha o’zgarishlarni mazmun-mohiyati ham inson va uning qadr – qimmatini ko’tarish bilan bog’liq.
Vatan va inson mafaati - oily maqsad. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov: “ Bugun biz tarixiy davrda - xalqimiz o’z oldiga ezgu va ulug’ maqsadlar qoyib, tinch osoyishta hayot kechirayotgan, avvalambor, o’z kuch va imkoniyatlariga tayanib, demokratik davlat va fuqarolik jamiyat qurish yo’lida ulkan natijalarni qo’lga kiritayotgan bir zamonda yashamoqdamiz”, - degan edi. Avvalo, tarixan qisqa davr, bir o’spirin yoshiga teng vaqt davomida davlatimiz uchun siyosiy sohada, davlat va jamiyat qurilishi borasida har tomonlama rivojlanish va yuksalish davri bo’lganligi bugun hech kimga sir emas.
O’zbekistonning mustaqilligi oson va o’z – o’zidan qo’lga kiritilmadi, balki Yurtboshimiz rahnamoligida xalqimizning sobitqadam va sermashaqqat faoliyatining natijasi bo’ldi. Shu ma’noda istiqlol kimningdir in’omi emas, balki ko’plab kurashlar, muntazam hamda samarali faoliyati asosida qo’lga kiritilgan qonuniy natija, xalqimizning ulkan yutug’idir.
Bugungi kunda xalqaro hamjamiyatning e’tirofiga ko’ra, Prezidentimiz Islom Karimov tomonidan asoslab berilgan jamiyat hayotini tubdan isloh qilish, jahonda moliyaviy- iqtisodiy inqiroz bo’lib turganiga qaramay, iqtisodiy rivojlanish va ijtimoiy hayotni erkinlashtirish, jamiyatni demokratlashtirish va bosqichma – bosqich modernizatsiyalash modeli amalda o’zini to’la oqlamoqda.
Mustaqillik - xalqimizning ulkan yutug’idir. Zero, mamlakatimizda millarlararo va dinlararo ziddiyatlarni oldini olish, ichki va tashqi buzg’unchi kuchlarni bartaraf etish boyicha amalga oshirilgan keskin choralar va ularning ahamiyati vaqt o’tibgina yanada qadrli bo’lmoqda.
Mustaqillik - demokratik islohotlar kafolati. Prezidentimiz asoslab berganidek, mamlakatni yangilanish va modernizatsiyalash tadrijiylik va izchillik erishish kafolat bo’lib xizmat qilishi mumkin.
Taraqqiyotning o’zbek modeli rivojlanish tamoyillarini to’g’ri tanlab olishda asos bo’lib xizmat qildi. Demokratik davlat qurish tamoyillari, ya’ni iqtisodning siyosatdan ustuvorligi, davlatning bosh islohotchilik faoliyati, qonun ustuvorligiga erishish, kuchli ijtimoiy himoyani amalga oshirish, bozor iqtisodiyotiga evolutsion yo’l bilan bosqichma – bosqich o’tish O’zbekistonning strategic rivojlanishi uchun asos bo’ldi.
Mamlakatimizda milliy davlatchilikni barpo etilishi ham puxta reja asosida border. 1992 yilda asosiy qonunimiz - O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasini ishlab chiqilishi va qabul qilinishi, davlat hokimiyatining qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud tarmoqlariga bo’linishi prinsipining eng muhim tamoyil sifatida belgilanishi - bularning barchasi davlat qurilishining yo’nalishlarini belgilab berdi.
Ijro hokimiyatining samarali tizimi va tuzilmalarini yaratish maqsadida tub islohotlar amalga oshirilishi bugungi kunda o’zining ijobiy natijalarini bermoqda. Viloyat, tuman va shaharlarda hokimlik instituti joriy etildi. Mahalliy o’z- o’zini boshqarish organi tizimi, mahalla institutini rivojlantirish va mustahkamlash jarayonlari bosqichma- bosqich olib borildi.
O’zbekistonda amalga oshirilgan ishlarda ayrim mamlakatlardagidek shoshma – shosharlikka yo’l qoyilmadi. “ Demokratiya oroli” bo’lishga da’vo ham qilinmadi, chetdan tayyor demokratiya modelini ham kiritishga yo’l qoyilmadi.
Mamlakatimiz xalqaro hamjamiyat oldida turgan dolzarb muammolarni hal etish ishiga qo’shgan salmoqli hissasi, tashabbuslari evaziga, xalqaro tashkilotlar va tuzilmalar faoliyatidagi samarali ishtiroki orqali o’ziga obro’ orttirmoqda.
O’zbekiston yuksak ma’naviyatni qadrlayigan yurt. Mustaqillik yillarida aholi ong va tafakkurini o’zgartirishning zarurligini hisobga olish doimo ustuvor bo’lib keldi. Yurtboshimiz: “ Ong va tafakkur o’zgarmasa, hayot o’zgarmaydi”, - degan g’oyasi amalda o’z isbotini topmoqda. Yangicha hayotni eskicha ong va tafakkur qarashlar bilan qurib bo’lmasligini anglab yetish odamlar dunyoqarashining o’zgarishiga olib keladi.
Mamlakatamizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi. Shu kunlarda barchamiz nihoyasiga yetib borayotgan 2010 yilni yakunlab, vatanimiz mustaqilligining 20 yilligi nishonlanadigan yangi 2011 yil ostonasida turibmiz deb ta’kidladilar prezidentimiz.
Ma’lumki, O’zbekiston 1991 yili o’z mustaqilligini qo’lga kiritganidan so’ng, umrini o’tab bo’lgan mustabid, ma’muriy – buyruqbozlik, rejali - taqsimot tizimidan voz kechib, “ o’zbek modeli” deb nom olgan o’z taraqqiyot yo’lini tanlab oldi.
Biz ishlab chiqqan va bugungi kunda hayotga tatbiq etayotgan ushbu modelning ma’no- mazmuni - davlat qurilishi va konstitutsiyaviy tuzumni tubdan o’zgartirish va yangilash, iqtisodiyotni mafkuradan xoli etish, uning siyosatdan ustunligini ta’minlash, davlatning bosh islohotchi vazifasini bajarishi, ya’ni islohotlar tashabbuskori bo’lishi va ularni muvofiqlashtirib borishi, qonun ustuvorligini ta’minlash, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish, islohotlarni bosqichma – bosqich va izchil olib borish tamoyillariga asoslanadigan siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy islohotlarni amalga oshirishdan iboratdir.
Izchil yuqori o’sish sur’atlari, yurtimizda barpo etilgan bank- moliya tizimining barqaror va ishonchli faoliyat yuritishi, dunyo jamoatchiligi, shuningdek, Xalqaro valyuta jamg’armasi, Jahon banki, Osiyo taraqqiyot banki singari nufuzli xalqaro moliya tashkilotlari tomonidan e’tirof etilmoqda.
Haqiqatan ham, qariyb yigirma yillik mustaqil tarqqiyotimiz mobaynida O’zbekistonda yalpi ichki mahsulotning o’sishi 3,5 barobarni, aholi jon boshiga hisoblaganda esa 2,5 barobarni, aholining real daromadlari 3,8 barobarni tashkil etgani e’tiborga sazovordir. Ayniqsa, ijtimoiy – gumanitar sohada erishilgan marralar - aholini ijtimoiy himoya qilish uchun yo’naltirilgan davlat xarajatlarining 5 barobar ko’paygani, turmush darajasining sezilarli ravishda yaxshilangani va buning natijasida onalar o’limi 2 barobardan ko’proq, bolalar o’limi 3 barobar kamaygani, odamlarning o’rtacha umr ko’rishi 67 yoshdan 73 yoshga, jumladan, ayollarning o’rtacha umr ko’rishi 75 yoshga yetganini mamnuniyat bilan ta’kidlasak arziydi, deb oylayman.
Shundan kelib chiqqan holda, quyidagi yo’nalishlarda demokratik o’zgarishlarni yanada chuqurlashtirishning eng muhim ustuvor vazifalari sifatida belgilash zarur, deb oylayman.
Davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish. Ma’lumki, o’tgan davr mobaynida mamlakatimizda davlat hokimiyati va boshqaruvini demokratlashtirish sohasida amalga oshirilgan islohotlar o’ta muhim bir maqsadga, ya’ni hokimiyatlar bo’linishi konstitutsiyaviy prinsipini hayotga izchil tatbiq etish, hokimiyatlar o’rtasida manfaatlar muvozanatining samarali tizimini shakllantirish, markazda va joylarda qonun chiqaruvchi va vakillik hokimiyatining vakolatlari hamda nazorat vazifalarining rolini kuchaytirish, sud tizimini liberallashtirish va uning mustaqilligini ta’minlash boyicha g’oyat dolzarb chora – tadbirlarni ko’rishga qaratilgan edi.
Boshqaruv sohasini markazlashtirishni cheklash, bu boradagi vazifalarning bir qismini respublika darajasidan viloyat, tuman va shahar miqyosiga o’tkazish, O’zbekistonda mahalliy o’zini –o’zi boshqarishning noyob shakli bo’lgan mahalla tizimini shakllantirish masalalariga katta ahamiyat qaratildi.
2007 yilda O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasidan mamlakat Prezidenti bir vaqtning o’zida ijro etuvchi hokimiyat boshlig’i ekanini belgilaydigan normaning chiqarilishi ushbu davrdagi muhim siyosiy- huquqiy voqealardan biri bo’ldi. Bugungi kunda Konstitutsiyamizning 89-moddasida “ O’zbekiston Respublikasining Prezidenti davlat boshlig’idir va davlat hokimiyati organlarining kelishilgan holda faoliyat yuritishini hamda hamkorligini ta’minlaydi”,- degan qoida belgilab qoyilgan.
Shundan kelib chiqqan holda, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 98-moddasini quyidagi tahrirda bayon etishni taklif qilinadi: “ O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi ijro etuvchi hokimiyatni amalga oshiradi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi O’zbekiston Respublikasi Bosh vaziri, uning o’rinbosarlari, vazirlar, davlat qo’mitalarining raislaridan iborat. Qoraqalpog’iston Respublikasi hukumatining boshlig’i Vazirlar Mahkamasi tarkibiga o’z lavozimi boyicha kiradi.
Vazirlar Mahkamasi iqtisodiyotning, ijtimoiy va ma’naviy sohaning samarali faoliyatiga rahbarlikni, O’zbekiston Respublikasi qonunlari, Oliy Majlis qarorlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlari ijrosini ta’minlaydi.
Vazirlar Mahkamasi amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq O’zbekiston Respublikasining butun hududidagi barcha organlar, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, mansabdor shaxslar va fuqarolar tomonidan bajarilishi majburiy bo’lgan qarorlar va farmoyishlar chiqaradi.
O’zbekiston Respublikasi Bosh vaziri Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etadi va unga rahbarlik qiladi, uning samarali ishlashi uchun shaxsan javobgar bo’ladi, Vazirlar Mahkamasining majlislariga raislik qiladi, uning qarorlarini imzolaydi, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining topshirig’iga binoan xalqaro munosabatlarda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi nomidan ish ko’radi, O’zbekiston Respublikasi qonunlarida, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va farmoyishlarida nazarda tutilgan boshqa vazifalarni bajaradi. Vazirlar Mahkamasi o’z faoliyatida O’zbekiston Respublikasi Prezidenti va O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi oldida javobgardir. Vazirlar Mahkamasi faoliyatini tashkil etish tartibi va vakolat doirasi qonun bilan belgilanadi.
O’zbekiston Respublikasi Bosh vaziri nomzodi O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasiga saylovlarda eng ko’p deputatlik o’rnini olgan siyosiy partiya yoki teng miqdordagi deputatlik o’rinlarini qo’lga kiritgan bir necha siyosiy partiyalar tomonidan taklif etiladi.
Bosh vazir nomzodi uning uchun tegishlicha O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a’zolari umumiy sonining yarmidan ko’pi tomonidan ovoz berilgan taqdirda tasdiqlangan hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining a’zolari Bosh vazir taqdimiga binoan O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan tasdiqlanadi. Shuningdek, Prezident ma’ruzasida sud- huquq tizimini isloh etish, axborot sohasini isloh qilish, axborot va so’z erkinligini ta’minlash, saylov huquqi erkinligini ta’minlash va saylov qonunchiligini rivojlantirish, fuqarolik jamiyati institutlarini shakllantirish va rivojlantirish hamda demokratik bozor islohotlarini va iqtisodiyotni liberallashtirishni yanada chuqurlashtirish masalalari to’lig’incha o’z yechimini topdi.
Bu yil barchamiz ona yurtimiz, O’zbekistonimizning yangi tarixidagi eng buyuk va qutlug’ sanalardan biri - Vatanimiz mustaqilligining 20 yillik shonli bayramini keng nishonlaymiz - dedilar mamlakatimiz Prezidenti. Tabiiyki, bu bizdan barcha soha va tarmoqlarda amalga oshitayotgan keng ko’lamli islohotlarimizni atroflicha tahlil etib, kelgusi rejalarimizni aniq – ravshan belgilab olishni talab etadi.¹
Ayni paytda biz o’z vaqtida tanlab olgan iqtisodiy taraqqiyot modelining naqadar to’g’ri ekanini va amalda o’zini to’la oqlaganini hayotning o’zi yana va yana tasdiqlab bermoqda.
Ushbu modelning tamoyillari asosida mamlakatimizni isloh etish va modernizatsiya qilish boyicha har tomonlama va chuqur oylagan tadrijiy taraqqiyot dasturiniizchil amalga oshirganimiz inqirozning jahon bozoridagi keskin o’zgarish va beqarorlikning iqtisodiyotimizga, moliya va bank tizimiga salbiy ta’sirini sezilarli darajada kamaytirish imkonini berdi.
Bugun dunyo iqtisodiyotidagi ahvolni tahlil qilar ekanmiz, jahon moliyaviy va iqtisodiy inqirozi hali beri nihoyasiga yetgani yo’q, deb aytishga barcha asoslarimiz bor.
Dunyodagi taraqqiy topgan 20 ta davlat ishtirokida tashkil etilgan, “Katta yigirmatalik” deb nom olgan guruh doirasida qabul qilinayotgan barcha chora – tadbirlarga qaramasdan, jahon iqtisodiyotida barqaror o’sish sur’atlariga erishish yo’lida hozircha biron – bir jiddiy siljish ko’zga tashlanayotgani yo’q.
Biz bugun 2010 yil yakunlarini baholar ekanmiz, avvalo, mamlakatimiz iqtisodiyotining yuqori barqaror o’sish sur’atlari va makroiqtisodiy mutanosibligi saqlanib qolayotganini qayd etishimiz zarur. Shuni yana bir bor eslatib o’tmoqchimanki deb, ta’kidlaydi Prezidentimiz, yurtimizda yalpi ichki mahsulotning o’sish sur’atlari 2008 yilda 9 foiz, 2009 yilda 8,1 foiz, 2010 yilda esa 8,5 foizni tashkil etdi. Jahon moliya institutlarining xulosasiga ko’ra, bu dunyodagi eng yuqori ko’rsatkichlardan biri ekan, albatta barchamizga mamnuniyat bag’ishlaydi. Keying o’n yilda, ya’ni 2000 yilga nisbatan taqqoslaganda, 2010 yilda mamlakatimizda yalpi ichki mahsulot qariyb 2 barobar, aholi jon boshiga hisoblaganda esa 1,7 barobar oshdi.
2010 yilda kasb – hunar kollejlari va akademik litseylarni qurish, rekonstruksiya qilsih va jihozlash, shuningdek, maktablarning moddiy – texnik bazasini mustahkamlash boyicha dasturlarni amalga oshirish yakuniga yetkazildi.
Umuman olganda, 2005 – 2010 yillar davomida 7 ming 800 dan ortiq umumta’lim muassasasi, qariyb 1 ming 500 ta kasb – hunar kolleji va akademik litseylar barpo etildi va rekonstruksiya qilindi. Faqat 2010 yilda maktablar, kasb – hunar kolleji va litseylarda 2 ming 300 tadan ziyod kompyuter texnikasi va multimedia uskunasi o’rnatildi.
Unib – o’sib kelayotgan yosh avlodni jismoniy jihatdan tarbiyalash va bolalar sportini rivojlantirishga qaratilgan dasturni amalga oshirish boyicha ishlar izchil davom ettirildi. Buning natijasida faqat 2010 yilning o’zida 72 sport inshooti, 27 ta suzish havzasi foydalanishga topshirildi, umumiy qiymati 3 million AQSh dollariga teng bo’lgan sport inventarlari va uskunalar joylarga yetkazib berildi.
O’tgan yilda farzandlarimizning ijodiy qobiliyati va ma’naviyatini yuksaltirishga qaratilgan musiqa va san’at maktablarining moddiy – texnik bazasini mustahkamlash boyicha qabul qilingan dasturni amalga oshirish boshlandi. Agar 2009 yilda oltita musiqa va san’at maktabi qurilgan va rekonstruksiya qilingan bo’lsa, hisobot yilida 46 ta ana shunday maktab foydalanishga topshirildi. Ularning qurilishiga 51 milliard so’mdan ortiq capital mablag’ yo’naltirildi. Birgina 2010 yilda budjet sohasi muassasalari xodimlari ish haqi, pensiyalar va ijtimoiy nafaqalar, stipendiyalar 32 foizga , aholining umumiy pul daromadlari esa jon boshiga 1,3 barobar oshdi.
2011 yili mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotining o’sish syr’atlari 108,3 foiz, sanoatdagi o’sish – 109,3 foiz, qishloq xo’jaligida – 105,8 foiz hajmida bo’lishi ko’zda tutilmoqda. Infyatsiya darajasi – 7 -9 foiz atrofida bo’lishi nazarda tutilmoqda.
O’quv jarayoniga keng formatli kommunikatsiya tarmoqlari va internet texnologiyalarini joriy qilish maqsadida O’zbekiston aloqa va axborotlashtirish agetligiga Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi, Xalq ta’limi vazirligi bilan hamkorlikda “ Elektron ta’lim” milliy tarmog’I barpo etishni nihoyasiga yetkazish hamda 2011 yilda mamlakatimizning barcha oily o’quv yurtlarini, keyinchalik esa akademik litsey va kasb – hunar kollejlarini yagona kompyuter axborot tarmog’iga ulashni ta’minlash vazifasi yuklatiladi.
Mamlakatimizda 2011 yilni “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik” yili deb e’lon qilinishi barchamizning zimmamizga qanday ulkan mas’uliyat yuklashi, bu borada tayyorlanayotgan umumdavlat Dasturini hayotga tatbiq etish bizdan qancha kuch va mablag’ni safarbar etishni talab qilishi haqida bugun gapirib o’tirishning, oylaymanki, zarurati bo’lmasa kerak deb ta’kidladilar prezidentimiz Islom Karimov.

Tilshunoslikka oid bir qancha masalalar borki ular nafaqat ingliz tilida balki о‘zbek tilida xam bir qancha muammolar keltirib chiqarmoqda. Bu muamolardan biri hozirgi ingliz tilida modal fe’llar va ularning о‘zbek tilida berilishidir.