III-bob. Qadimgi Hindiston diniy marosimlari va
arxitektura
Vedalar dinidagi asosiy urf-odat, asosan, qurbonlik keltirish (Yadjna)
bo’lgan bo’lsa, hinduizmda xudojo’ylik (pudja) edi. Biroq xudoga ikona
ko’rinishida (archa) sig’inishadi, turli diniy marosimlar uyushtiriladi. Pudja duo
bo’lmay, aslida xudoni hurmatlab, manzirat aylash edi. Unga hurmatli mehmon
singari oyog’ini yuvish uchun suv, gullar, chaynash uchun betel yaprqlari taqdim
etilgan. Ertalablari chig’anoqlar tovushlari va musiqa orqali uni uyg’otishar edi.
Unga gulchambarlar taqishgan, chiroqlarni maxsus qimirlatib, unga odatda guruch
va mevalar bilan boqishgan. Ko’pgina ibodatxonalarda uni yotog’iga olib
borishgan. Katta ibodatxonalarda unga atab raqqoslar raqs tushishgan.
Birlamchi vaqtlarda ibodatxonalar uncha katta bo’lmagan yog’och
qurilmalardan iborat bo’lib, uning ichida qo’pol ishlangan obraz yoki fetish
bo’lgan. Vedalar dinida ibodatxonalar hyech qanday rol o’ynamagan va miloddan
oldingi vaqt bilan sanalashtirgan qatlamlarda arxeologlar biror-bir ibodatxona
topishmagan, balki ular chet elliklar ta’siri ostida paydo bo’lishgandir.
Har xolda Guptalar davrida Hindistonda hozirgidek ibodatxonalar
ko’payadi. Ibodatxona markazida asosiy xudoning yashash joyi bo’lgan.
Ko’pincha ibodatxona yaqinida hovuz yoki daryoga tushish uchun narvon bo’lib,
marosimiy yuvinishlar barcha vaqtlarda ham muhim rol o’ynagan, diniy urf-
odatning asosiy qismi bo’lgan. Ibodatxonada katta zal ham bo’lib, xohlovchilar u
yerda epos, purana va boshqa iniy adabiyotlarni o’qish mumkin bo’lgan.
Vedalar davridagi hayvonlarni qurbonlikka keltirishning boshqa xil turlari
paydo bo’la boshlaydi. Qurbonlikka ko’pincha ho’kizlar, echki va xo’rozlar
keltirilgan. Ayrim hollarda insonlarni qurbonlikka keltirish holatlari ham bo’lib,
har qanday jinoyatchini qurbon qilish, uning ruhini gunohlardan yuvish deb
hisoblangan. Shunday qilib, ko’pchilik holatlarda jinoyatchini qurbonlikka
keltirishsa, ayrim hollarda qurbonlar shubhali tarzda topilgan. Matnlarda
– 51 –
aytilishicha, qizlarni o’g’irlashib, yashirincha qurbon qilishgan – Durga
ibodatxonasida xuddi shunday marosimlar har kuni takrorlangan.
Qadimgi Hindiston arxitekturasining yodgorliklari o’ta kam saqlanib qolgan.
Xarappa madaniyati va Mauriylar davri oralig’idan bizgacha biror ahamiyatli
arxitektura yodgorligi saqlanmagan. Bu esa o’sha davrdagi binolarning kam qismi
toshdan yasalganligini ko’rsatadi.
Stupalarning proobrazlari tuproqli qabr tepalik bo’lib, yerlik aholi
tomonidan qadrlangan. Buddizm stupalar kultini o’ziga singdirgan va Ashoka
Budda sharafiga atab butun Hindistonda stupalar qurdiradi. Faqatgina birgina
Nepaldagi stupa qanday bo’lsa, shundayligicha saqlangan.
Stupalar katta yarimsfera shaklidagi imorat bo’lib, billurdan ishlangan
muqaddas narsa saqlanadigan idishda Buddaning qoldiqlari saqlangan. Stupa
devorlarining ichki qatlami xom g’ishtdan terilgan, tashqi qavati esa pishiq
g’ishtdan terilib, qalin qatlamli shtukaturka bilan qoplangan. Stupaning uchki
qismiga yog’och yoki toshdan qilingan soyabon qurilgan, tashqarisi yog’ochdan
qurilgan devor bilan o’ralgan.
Mauriylar
va
Guptalar
sulolalari
orasidagi
davrda
buddaviylik
arxitekturasiga ko’p miqdorda mablag’ ajratilinib, ilk qurilgan stupalar bir muncha
kengaytirilib bezatilgan. Xuddi shu stupalardan 3 tasi ahamiyatga molik: Bxarxute,
Sanchi va Amaravati. Bxarxuta stupasi er. avv. II asrning o’rtalariga taalluqli
bo’lib, asosan, o’zining haykallari bilan qiziqarlidir. Stupaning o’zi hozirgacha
yemirilib ketgan. Sanchi stupasi, aksincha, Qadimgi Hindiston arxitekturasi
yodgorligi eng namunaviy ko’rinishidir.
Er. avv. II asrda Sanchidagi eski stupa ikki baravarga kattalashtiriladi.
Hindistondagi bir qancha stupalar Sanchi stupasidan kattaroq edi, lekin Shri
Lakanda ular ulkan razmerlarga yetadi.
Eng mashhur stupalardan Amaravatidagi, Sarnatxdagi, Nalanddagilar edi.
Varanasi yaqinidagi ulug’vor Sarnatx stupasining ichki qismi saqlangan, xolos. Bu
yerda Budda birinchi marta xutba o’qigan.
– 52 –
Asosiy stupalar atrofida ikkinchi darajalilari joylashib, ularda ko’pincha
monaxlar kul qoldiqlari saqlangan.
Stupa va ularni o’rab turgan darvoza va to’siqlardan tashqari Guptalar
davrigacha saqlangan arxitektura yodgorliklardan sun’iy g’or qolgan bo’lib,
ulardan diniy maqsadlarda foydalanganlar. Ulardan eng qadimgilari o’ta primitiv
bo’lib, hali toshtaroshlik ishi endigina tetapoya qilganligidan dalolat bergan.
Masalan, xuddi shunday Barabaradagi ikkita g’orlar bo’lib, ular Ashoka tomonidan
adjivika monaxlariga taqdim etilgan edi.
G’or ibodatxonalari va monastirlar keyingi davrlarda Hindistonning
ko’pgina rayonlarida uchratilinadi, lekin eng katta va mashhurlari Satavaxanlar
davrida hamda ularning merosxo’rlari davrida G’arbiy Dekanda o’yib quriladi.
Dekan g’orlaridan eng qadimgisi Bxadjda, Karlada, Adjantadadir.
Eng ilk mustaqil diniy inshoot, bizgacha saqlanib qolganlaridan Jaypur
yaqinidagi Bayratdagi ibodatxona bo’lib, birlamchi davrda budda stupasi
ko’rinishida bo’lgan. U er. avv. III asrda g’isht va yog’ochdan qurilgan edi.
hozirda undan faqat fundamenti qolgan, xolos.
Qadimgi shahar Takshashila joyidan topilgan Djandial ibodatxonasi diniy
arxitekturaning keyingi davrini ochib beradi. Guptalar davrigacha bo’lgan
ibodatxonalar yog’och, loy va g’ishtdan qurilganligi sababli ularning elementlari
saqlanib qolingan.
Hinduizmning standart tipidagi ibodatxonalari eramizning VI asridan
boshlab qurila boshlaydi.
Hind diniy falsafasida qayta tug’ilish haqidagi ta’limotning nazariy asosi
ishlab chiqiladi. Bu – karma edi. Karma tushunchasi murakkab hamda hind
falsafasining turli oqimlarida turlicha talqin etilgan. «Karma qonunlari, - deb
yozadi hind falsafasining tarixchilari S.Chatterdji va J.Batta, - individning barcha
ishlari, yaxshi yoki yomon bo’lsin, uning hayotida keyingi holalarni belgilab
beradi»
16
.
16
Токарев С.А. Религия в истории народов мира. –М., 1965, 319-бет.
– 53 –
XULOSA
Hindistondagi eng qadimgi yodgorliklar er. avv. III-II ming yilliklarga oid
bo’lib, ular Hindistondagi diniy qarashlar to’g’risida ma’lumot beradi: bu hind
sivilizatsiyasi yodgorliklari – Hind daryosi havzasidagi Maxenjo-Daro va
Xarappa madaniyatlari edi. Ular hind olimi Banerdji va inglizlar Marshall va
Makkeylar tomonidan ochilib (1922 y.) o’rganiladi.
Ushbu madaniyat murakkab hamda ulug’vor bo’lib, u dehqonchilikka
asoslangan, rivojlangan bronza metallurgiyasi va boshqa hunarlari bor; toshdan
yasalgan shahar inshootlari mavjud, ilk yozuvining harakatlari mavjud
madaniyat edi.
Hind sivilizatsiyasi quruvchilarining dini haqida taxminlar qilsa bo’ladi.
Ko’p sonli tosh muhrlarda hayvonlarning, ko’pincha, ho’kiz, fil, yo’lbars
kabilarning tasvirlari tushirilgan. Hayvonlarning haykal tasvirlari ham mavjud.
Hayvonlar kultining qandaydir bir fomasi, hatto totemistik qoldiqlar (ular
hozirgi kungacha Hindistondagi dravid qabilalarida saqlangan) mavjud.
Daraxtlar kulti izlari bor. Odamlar figurkalar – ayollar va erkaklar topilgan; ular
ham ilohalar obrazlarida mavjud uch yuzli va shoxli erkak tasviri bor figurkalar
topilgan; ayrimlar uni so’nggi davrdagi xudo Shiva bilan bog’laydilar.
17
Ibodatxonalar topilmagan, biroq oblisovkali g’ishtdan qurilgan basseynlar
– hovuzlar alohida uylarda kichik razmerlarda va bitta katta hovuz (12x7 metr)
topilib, aholi marosimiy yuvinishlar bilan shug’ullanganlar, qaysikim, hozirda
ham ushbu urf-odatlar Hindistonda davom etmoqda.
Hindiston xalqari dini to’g’risidagi ko’plab ma’lumotlarni oriy
qabilalarining shimoliy-g’arbiy Hindistonga kirib kelishi bilan paydo bo’lgan
yodgorliklar tufayli qo’lga kiritamiz.
Hindiston dini tarixini o’sha davrdan to bizning kunlargacha, odatda, 3
davrga: vedalar, braxmanlar va hinduizm davrlariga bo’lamiz.
17
Маккей Э.Древнейшая культура долины Инда. –М., 1961, 67-бет.
– 54 –
Birinchi davr qadimgi diniy tekstlar nomi bilan vedalar davri deyiladi.
Ushbu tekstlar Yevropa tillariga tarjima qilinib, XIX asrning birinchi yarmidan
boshlab E.Byurnuf va Maks Myuller tomonidan o’rganila boshlanadi. Aynan
vedalarning o’rganilishi fanda din haqida mifologik maktabning paydo
bo’lishiga turtki bo’ladi.
18
Vedalar davri dini, umuman olganda, o’zining oddiyligi va soddaligi bilan
ajralib turadi. Ushbu dinning markazida – qurbonlik qilish yotadi. Xudolar
obrazlari ko’psonlidir va ularning ko’pchiligi tabiat ko’rinishlarini ifoda etadi,
biroo’q har bir marosimning o’zining xudosi bo’ladi. Avvallari xudolarning
ko’plari qabila xudolari edi.
Erkak xudolarning to’lasincha ustun kelishi va qariyb ayol xudolar –
ma’budalarning yo’qligi, jamoada patriarxal tuzumining mavjudligini
ko’rsatadi.
Vedalarda muqaddas joylar ham, ibodatxonalar ham eslab o’tilmaydi.
Qurbonliklar uyda yoki ochiq osmon ostida, alohida qurbonlik joylarida
keltiriladi. Xudolar ko’rinishi ham e’tirof etilmagan. Professional kohinlik
to’g’risida ma’lumotlar yo’q.
Ushbu sodda din urug’-qabilaviy jamoa tuzumiga o’tishni ko’rsatadi.
19
Eramizdan avvalgi birinchi ming yillikning boshlarida Hindiston xalqlari
hayotida muhim o’zgarishlar ro’y beradi. Hind va Gang daryolari havzalarini
o’zlariga bo’ysundirgan oriylar, bu yerda qator despotik ilk quldorchilik
davlatlar yoki knezmeklarga asos solib, o’troq dehqonchilik xo’jaligiga
o’tadilar. Ushbu o’tish oriylargacha bu yerda yashagan mahalliy xalqlarning
(dravid va mundalar) kuchli ta’siri ostida bo’lgan bo’lishi mumkin. Bu esa
keyinchalik Hindistonning madaniy rivojlanishiga katta hissa qo’shadi,
qaysikim, buni biz diniy qarashlarda ham ko’ramiz. Bu davrga kelib kasta tizimi
paydo bo’ladi. Ushbu tuzum Hindistondagi qonunchilik va diniy yodgorlik
bo’lmish – Manu Qonunlarida aks etadi. Ushbu to’plam er. avv. V asrda tuzilib
18
Токарев С.А. Религия в истории народов мира. –М., 1965, 306-бет.
19
O’sha asar, 313-бет.
– 55 –
(keyinchalik yoziladi), Hindistonning ijtimoiy tuzumi kodeksi sifatida keyingi
asrlarda ham ishlatiladi. Unda nafaqat hind jamiyatiningkastachilik tuzumi,
balki diniy jihatdan ochib ko’rsatiladi va mustahkamlanadi.
Mannu kodeksiga ko’ra, braxmanlar (braminlar) hukmron kasta
hisoblanadi. Braxmanlar kastasining ilohiylashtirilishi – kastachilik tuzumi
kodeksining yorqin jihati edi. Kastalar xudo tomonidan qo’yilganlar, deb Manu
qonunlarida ta’kidlanadi.
Hindiston dini tarixidagi butun ushbu davr braxmanlar davri deb
nomlanadi.
Braxmanlarning kuchayishi bilan ularning kulti murakkablashadi. U
Hindiston jamiyati aristokratik kastachilik tuzumini yaqqol namoyon etadi.
Veda gimnlaridagi tabiat kuchlarini tasvirlayotgan xudolar ikkinchi darajali
bo’lib qoladi. Endilikda oliy xudo – Braxma bo’ladi.
Boshqa xudolardan endilikda asosiylari Vishnu vash iva bo’lib qoladi.
Har bir erkak xudo o’zining ayol juftini oladi. Vishnu ma’buda lakshmi bilan,
shiva ma’buda Parvati (qaysikim, uni Durga, Kali deb ham atashgan) bilan
bog’lanadi.
Vedalar dinidan ota-bobolar ruhiga sig’inish saqlanib qoldi. Mannu
Qonunlarida ushbu sig’inish xudolarga bo’lgan sig’inishan ustun qo’yilgan.
20
Umuman olganda, Hindiston dii braxmanlar davrida vedalar dinining
davomi bo’lgan. Undan braxmanizmda ham narsa qoladi: Vedalarga bo’lgan
muqaddas ishonch, bir necha xudolarning nomlari va quronlik marosimlari.
O’zining ruhi va kastachilik xarakteriga ko’ra braxmanizm vedalar dinidan
keskin farq qiladi. Braxmanizmning ko’pgina qarashlari oriylargacha bo’lgan
tasavvurlar bilan bog’liq.
Bir-biri bilan kurashib kelayotgan diniy oqimlarning rivojlanishi nafaqat
hukmdor tabaqalar o’rtasida, balki keng omma orasida kastachilik zulmiga
qarshi harakatlarga olib keladi.
20
Токарев С.А. Религия в истории народов мира. –М., 1965, 316-бет.
– 56 –
Xuddi shunday oqimlardan buddizm va jaynizm bo’lib, ular qariyb bir
vaqtda – er. avv. VI-V asrlarda paydo bo’ladi. Ushbu ta’limotlar bir-biriga
yaqin edi, lekin ularning taqdiri turlicha bo’ldi.
Jaynizm ta’limoti: barcha moddiy dunyo yovuzlikdir va inson undan
qutilishi kerak deb o’rgatadi. Bu yerdan esa qat’iy asketizm kelib chiqadi;
jaynistlarning eng ta’limotga berilganlari, hatto kiyim kiyishdan bosh tortishadi
(digambarlar – yorug’lik bilan kiyinganlar), uylanmaslik, hyech bir jonzotlarni
o’ldirmaslik ta’lim beriladi. Jaynizm asosan savdogarlar va shahar aholisi
orasida tarqalgan edi. bu ta’limot hozirgacha Hindistonda saqlanib qolgan, lekin
buddizm singari chetga chiqib ketmagan.
Buddizm esa jaynizmga nisbatan ancha kengroq tarqaladi, sababi, undagi
talablar ancha yumshoqroq edi. Mauriylar sulolasi va Kushonlar davrida davlat
dini sifatida maydonga keldi. Bu esa kohinlar kastasi bo’lmish braxmanlarning
oldingi mavqyeyiga xavf soladi.
Braxmanlarning buddizm bilan bo’lgan kurashi kastachilik tuzumini
saqlab qolish uchun edi. Braxmanizm bu kurash uchun qayta qurollanishi kerak
edi. Qat’iy aristokratik xarakterga ega bo’lgan, ooma bilan chiqishmagan
braxmanlar dini xalq orasida ta’siri kuchsiz edi. Kult va ta’limotni xalqning
ehtiyojlariga qarab qayta ko’rib chiqib, moslashtirish kerak edi. Shuning uchun
Hindiston dinida yangi davr boshlanib, uni hinduizm davri deb ataymiz.
Kult ancha demokratlashtiriladi: keng omma ta’sir etish usullari ishlab
chiqiladi. Buning uchun xalq bevosita sig’inish marosimlarida ishtirok etishini
ta’minlash kerak edi.
Bu davrda Hindistonda birinchi ibodatxonalar quriladi: stupala rva
chaytyalar (yerosti ibodatxonalar) quriladi.
Xudolar haqidagi tasavvurlar ham demokratlashadi. Faqat braxmanlar
bilan so’zlashadigan xudolar, xalqqa sust taassurot ko’rsatadi. Xudolarni xalqqa
yaqinlashtirish kerak edi, xalq xudolari obrazini, xalq qutqaruvchilari
obrazlarini yaratish kerak edi.
– 57 –
Avatarlar (gavdalanmoq) to’g’risidagi o’ziga xos ta’limotlar paydo
bo’ladi; har bir osmon xudosi o’zining yerlik avatariga ega bo’lishi mumkin edi.
Ayrim avatarlar ommabop xalq xudolariga aylanadi. Ularning bir qismi
buddistlar panteoniga taassub solib, xalqqa kuchliroq ta’sir ko’rsatish uchun
yaratilinadi. Ulardan mashhuri Krishna – qutqaruvchi bo’lib, Vishnuning
avatarlaridan biri edi. Buddaviylar afsonasiga o’xshab, uning ham yerda
tug’ilishi vujudga keladi. Uning qahramonliklari, insonlarga nisbatan mehr-
oqibatliligi, uning yerdagi o’limi to’g’risida gapiriladi. Janubiy Hindistonda
xuddi shunday xudo – qutqaruvchi Rama bo’ladi. U qadimgi hind eposi
«Ramayana»ning qahramoni, Seylonning qo’lga kiritilishidagi oriylar
yo’lboshchisi edi.
Diniy qarama-qarshiliklar, sektalarning o’ta rivojlanib ktishi, Hindiston
jamiyatining parchalanishini ko’rsatadi.
Hinduizmni yagona din deb bo’lmaydi: bu bir qancha bir-biridan farq
qiladigan dinlar yig’indisi edi.
Diniy tashkilotlarning turli-tumanligi va bo’linganligi Hindiston
tarixining barcha etaplarida uning rivojlanishiga xalaqit bergan.
Hozirda Hindistonning diniy hayotida turli-tuman sig’inish dinlari va
kultlarini ko’ramiz: diniy-falsafiy metafizik tizimga ega bo’lgan Veranta, Shiva,
Vishnu va Krishna kabi xalq kullari va qo’pol orgaistik urf-odatlar va
hokazolarni ko’ramiz.
Hinduizm hamma vaqt din erkinligi bilan ajralib turgan, shu bilan bir
vaqtda boshqa qabila va xalqlarning kultarini o’ziga singdira olgan.
Biroq hinduizm boshqa xalqlarning ma’naviy hayotiga ta’sir ko’rsatgan
va kursatib kelmoqda. Ayniqsa, din va diniy falsafaning ta’siri Yevropa va
Amerika intelligensiyasining ayrim qatlamlariga ta’sir ko’rsatmoqda. Ularning
ko’pchiligi hozirda ham, masalan, yoglar ta’limotiga qiziqadilar.
– 58 –
Dostları ilə paylaş: |