Almaz həSƏnqizi aşiq yaradiciliği mühaciRƏt folklorşÜnasliğinda
Yüklə 4,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
olduğu və İstanbulda gəncəli bir türkün ağzından yazıldığı bildirilən bu mətnin Təbriz ağzı xüsusiyyətlərini daşıması... fıloloji nəzər-nöqtəsindən imkansızdır” (142, s. 7). Burada iki cəhət diqqəti cəlb edir, əw əla, Səlim Rəfiq hansı mənbəyə əsasən bu mətnin İstanbulda bir gəncəlinin dilin dən qələmə alındığını müəyyənləşdirməsi aşkarlanmasa da, bu istisna da deyil. Digər tərəfdən, Əhməd Cəfəroğlu kimi tanınmış bir alimin yazdıqlarının birmənalı qarşılanmaması, mühacirlərin araşdırmalara tənqidi yanaşmasının, onların xalq ədəbiyyatına olan diqqətinin və həssaslığının göstəricisidir. Xatırladaq ki, Əhməd Cəfəroğlunun “XVI əsr azəri saz şairlərindən Tufarqanlı Abbas” məqaləsində Aşıq Abbas Tufar- qanlıya aid olunan rəvayətlə “Abbas və Gülgəz” dastanı arasındakı fərq haqqında tədqiqatçı Şəlalə Həsənova yazır: “...fərq yalnız Əhməd Cəfəroğlunun variantında Abbasın vurulduğu qızm adının Pəri olmasıdır” (36, s.55). Lakin qeyd etmək lazımdır ki, “Abbas və Gülgəz” dastanının Azərbaycanda nəşr olunan variantında Abbasın sevgilisi bəzən Gülgəz, bəzən Gülgəz Pəri, bəzən isə sadəcə olaraq Pəri kimi verilmişdir (12, II, s. 113-174). Digər tərəfdən, elə Ə.Cəfəroğlunun bəhrələndiyi variantda Abbasın sevgilisi bəzən Gülgəz adı ilə təqdim edilmişdir: Abbasın yarını görən, Əl uzadıb gülün dərən, Gülgəzi mənə verən, Elə bilsin Haca getdi (91, s. 103). Ona görə də bu faktı əsas göstərərək Əhməd Cəfəroğlunun istinad etdiyi variantla “Abbas və Gülgəz” dastanının məlum variantı arasında fərq qoymaq elmi əsasa söykənmədiyi üçün yanlışdır və bu yanlışlıq sadəcə olaraq mənbələrə bələdsizlikdən qaynaqlanır (33, s.82). 62 Məlum olduğu kimi, folklorşünaslıqda “Abbas və Gülgəz” dastanının yaranması barədə müxtəlif fikir və mülahizələr mövcuddur. Məsələn, folklorşünas Hümmət Əlizadə hələ 30-cu illərdə bununla bağlı mühakimələrini əks etdirərək yazırdı: “Aşıq Abbas gənc yaşlarında məşhur Batmanqılınc Məhəmməd xanın bacısı Gülgəz Pərini sevir. Gülgəz Pərinin arxasınca Təbrizə gedir. O tərəfdən Şah Abbas da qızın gözəllik sorağını aldığı üçün öz pəhləvanı Becanı Təbrizə qızı gətirməyə göndərir... Rəvayətə görə, Aşıq Abbas bu sevgi səfərində saysız-hesabsız şeirlər söyləyir ki, aşıqlar da o şeirlərə əsaslanaraq Aşıq Abbasın Gülgəz Pəri ilə sevişməsini bir macəralı böyük dastan şəklində nağıl edirlər” (4, s.5). H.Əlizadə, göründüyü kimi, dastanın sonrakı dövrün aşıqları tərəfindən yarandığı qənaətindədir. M.Təhmasibə görə isə dastanı məhz Aşıq Abbas Tufarqanlı özü yaratmışdır. “Əsl həqiqət budur ki, Abbas qüdrətli bir şair-aşıq olmuş, lirik gözəlləmələr, nəsihətamiz ustadnamələr, mənalı, həm də gözəl təcnislər, şux, oynaq gəraylılar, divanilər və s. yaratdığı kimi, gözəl dastanlar da qoşmuş, öz dövrünün ən çirkin hadisələrindən birini, yəni “gözəl qızların güclə saraya aparılması” məsələsini məharətlə, bir dastançı kimi işləmiş, yaxşı bir əsər yaratmışdır. Xalq, daha dəqiq deyilsə, onun yaradıcı dəstəsi olan aşıqlar -- das- tançılar isə bu dastanı müxtəlif varantlar şəklinə salmışlar,.. Abbasın doğrudan da dastançı-şair-aşıq olduğunu sübut edən ən yaxşı dəlillərdən biri də budur ki, onun bu dastandan başqa bir əsəri də olmuşdur” (74, s.259). Təhmasib dastanda Pərinin, digər obrazların da dilindən şe irlər verilməsinə əsaslanaraq, əsərin məhz Aşıq Abbas Tufarqanlı tərəfindən deyildiyini göstərir: “Axır bu qoşmalar içərisində Pərinin, başqa personajların dilindən deyilımş qoşmalar da vardır. Bəs bunları kim demişdir? Belə çıxır ki, bunlar da şair imişlər” (74, s.258). Professor Azad Nəbiycv “Azərbaycan xalq ədəbiyyatı” əsə rində Aşıq Abbas Tufarqanlını təkcə Təbriz aşıq məktəbinin de- 63
yil, bütövlükdə Azərbaycan aşıq şeirinin inkişafında olan mühüm xidmətlərini, ictimai fikirdə bir intibah yaratdığını аупса qeyd etmiş, “Abbas və Gül gəz” dastanın isə sonrakı dövrdə yaranması qənaətinə gəlmişdir: “Bəzi araşdırıcılar avtobioqrafık dastanların - aşıqların öz həyatları, sevgi macəraları ilə əlaqəqədar dastan ların onların sağlıqlarında özləri tərəfindən yaradıldığını söylə yirlər. Əslində isə bir çox başqa aşıqların adı ilə yaranan dastanlar kimi, “Abbas - Gülgəz” də Aşıq Abbasın ölümündən sonra onun şeirləri əsasında aşığın xatirəsini əbədiləşdirilməsi məqsədilə yaranıb yayılmışdır” (63, II, s.166). “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” kitabında isə dastanın ilkin variantının aşığın özü tərəfindən yaradılması qənaəti qeyd edil mişdir (1 5 ,1 c., s. 547). Əhməd Cəfəroğlu Visbadendə nəşr olunan “Türk dünyası ədəbiyyatı” kitabı üçün yazdığı “Azərbaycan ədəbiyyatı” adlı təd qiqatında qəhrəmanlıq və məhəbbət dastanlarının meydana çıxma səbəblərini müəyyənləşdirərkən “Abbas-Gülgəz”in yaranması ilə bağlı mülahizələrini irəli sürmüşdür. Alimin qənaətlərinə görə: “Qəhrəmanlıq dastanlarında mifologiyanın, buna qarşılıq roman tik və eşq dastanlarında dini motivlərin böyük bir rol oynaması diqqətçəkicidir. Məsələn, bu səbəbdən dolayı “Abbas və Gülgəz” dastanı Şah Abbas zamanında yaşamış olan Tufarqanlı Abbasın sahəsi ilə əlaqələndirilir. Buna qarşılıq bütün eşq hekayələrində ana mövzu eynidir. Qəhrəman dinləyicilərə ya eşqini heç dad mamış və ehtirasını heç dindirməmiş biri olaraq və ya həyatını sevgilisi üçün fəda etmiş biri olaraq və yaxud saysız müşküldən sonra hədəfinə ulaşa bilmiş birisi olaraq göstərilir. Olayın oluşu har zaman dinləyicilərin simpatisi sevdahlarm tərəfində olacaq şəkildə ələ alınır” (108, s. 155). Göründüyü kimi, Əhməd Cəfəroğlu dastanın Aşıq Abbas tərəfindən yazıldığını deyil, onun yaradıcılığı ilə əlaqələndiril diyini qeyd edir. Bu da alimin həmin dastanın aşığın yaradıcılığı əsasında sonradan yaranması fikrində olduğunu söyləməyə im kan verir. Əhməd Cəfəroğlunun məhəbbət və qəhrəmanlıq das 64 tanlarının yaranması ilə bağlı düşüncələri də maraq doğurur. Məhəbbət dastanlarında qəhrəmanın məhz “haqq aşığı” olması, müxtəlif maneələri qeyri-adi şəxslərin və ya qüvvələrin köməyilə, bəzən də ilahi sözün köməyilə dəf edib öz butasına qovuşması alimin qənaətlərinin düzgünlüyünü bir daha sübuta yetirmiş olur. Yuxanda qeyd etdiyimiz kimi, mühacirət folklorşünas- lannın Aşıq Abbas Tufarqanlı ilə bağlı tədqiqatlar apannasının əsas səbəbi bir tərəfdən haqq aşığının tanıtdırılması, digər tərəf dən “Abbas və Gülgəz” dastanına diqqət mərkəzinə çevirmək məqsədilə bağlı idi. Bu dastan, hər şeydən əvvəl, Azərbaycan xalq ədəbiyyatının kamil nümunəsidir. Digər tərəfdən, burada şah Abbas dövrünün qəddarlığını əks etdirən çox faciəli bir əhvalat əks olunmuşdu. Var-dövləti talanaraq fiziki əzablara düçar olan xalq həm də mənəvi sarsıntılara məruz qalır, ölkənin ən gözəl qızları zorla ailələrindən alınaraq, şah hərəmxanalarına aparılırdı. Bu zorakılıq, zülm və məşəqqətlə dolu dövr rus şovinizmi, “qırmızı imperiya” dövrü ilə müəyyən mənada səsləşirdi. Xalqın zülmə qarşı etirazı kimi yaranan, sonu qələbə ilə bitən “Abbas və Gülgəz” dastanı, qəddar şaha qarşı müqavimət göstərən, öz sevgi lisini qurtarmaq üçün hər cür məhrumiyyətə sinə gərən Abbas qürbətdə Vətənin istiqlalı arzusu ilə çarpışan, mübarizədən geri çəkilməyən Azərbaycan ziyalıları üçün ruhən çox yaxın idi (33, s. 80). “Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı” əsərində isə Ohməd Cəfəroğlu Aşıq Abbas Tufarqanlının adının xalq məclislərində daim sevgi, məhəbbət və ehtiramla yad olunduğunu qeyd etmişdir (25, s. 134). Alim aşığın şeirlərinin toplanması və nəşri ilə bağlı uzun axtarışlar aparmış, onun yaradıcılığından bəzi örnəkləri “Doğu ellərimiz ağızlarından toplamalar l.Qars, Orzurum, Çoruh ilbaylıqları ağızları” kitabına daxil etmişdir. Alimin “Bayat uruğu ağızı” başlığı ilə “Aşıq Abbasdan” adı altında nəşr etdirdiyi üç örnəkdən “Yani nə” rədifli şeiri sovet dövrü nəşrlərində - nə “72 şeir”, nə də “Abbas-Gülgəz” dastanına daxil edilməmişdir. Sarı- qamış elinin Boyalı kəndində yaşayan İbrahim Yavuzun dilindən 65
Yüklə 4,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|