Almaz həSƏnqizi aşiq yaradiciliği mühaciRƏt folklorşÜnasliğinda
Yüklə 4,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
kən bir qoşmasında, Dədə Qasımın beş yüz il öncə yaşadığını və özünün ustad aşıqlar içərisində “yüzdə bir” yetişən aşıqlardan olduğunu söyləməkdədir (102, s.6). Azərbaycan folklorşünaslığında Xəstə Qasımın həyatı və yaradıcılığı ilə bağlı mübahisələr müasir dövrümüzdə də davam etməkdədir. Salman Mümtazın 1929-cu ildə “İnqilab və mədə niyyət” jurnalında dərc etdirdiyi “Molla Qasım və Yunus İmrə” (57, s. 354-358) məqaləsi ilə başlanan mülahizələri Azad Nəbi- yev (63, II c., s. 172), Nizami Xəlilov (41, s. 66-93), Ağalar Mir zə (55, s. 63) və başqaları davam etdirərək, Xəstə Qasımla Şirvan aşıq mühitinin nümayəndəsi Yunus İmrənin müasiri olan Molla Qasımın (1230-1325) adlarının qarışıq salındığım göstərirlər, bu fakt Aşıq Şenliyin fikirlərinə aydınlıq gətirmiş olur. Xəstə Qasımın yaradıcılığından bəhs edərkən, professor Azad Nəbiyev yazır: “Xəstə Qasım yaradıcılığını Təbriz aşıq məktəbinin yeni tarixi ölçüləri istiqamətində nəzərdən keçirdikdə onların bir çoxunun XVII-XVIII əsrlərdən xeyli qabaqkı dövrlərlə bağlandığını, aşığın ümumi dünyagörüşü və yaradıcılıq ənənələri ilə uyuşmadığını görmək olar” (63, II, s.172), bundan başqa, alim onun doğum tarixini də 1720-ci il şəklində vennişdir. Qeyd edək ki, mühacirət folklorşünaslarmdan Xavər Aslan da Şirvanda XIII əsrdə Molla Qasım adlı sənətkarın varlığından bəhs etmişdir: “Böyük Yunus İmrə iiə eyni çağda yaşayan, ondan təsirlənən Azərbaycan xalq şairi Molla Qasım Şirvaninin qoşma və gəraylıları XIII əsr ədəbiyyatımızda yüksək sənət örnəkləri sayıla bilər (85, s. 6) Paşa Əfəndiyev, Məhərrəm Qasımlı 1741-ci ildə Nadir şah Əfşarın Dağıstana yürüşü zamanı digər aşıqlarla birlikdə Xəstə Qasımın da oraya aparıldığını, Ləzgi Əhmədlə deyişmələri oldu ğunu, müəyyən müddət Şamaxıda yaşadığım qeyd etməkdədirlər. Məhərrəm Qasımlı Xəstə Qasımın Molla Qasım kimi tanın masının səbəblərinin də şərhini vermiş, aşığın Güney Azərbayca nın Tikmədaş kəndində doğulduğunu və qəbrinin üzərindəki 70 yazıya əsasən 1702-1778-ci illər arasında, yəni XVIII əsrdə yaşa dığı müəyyən etmişdir (1 5 ,1 c., s.548). Maraqlıdır ki, Əhməd Cəfəroğlu “Hüdudboyu saz şairləri mizdən Dədə Qasım” məqaləsində bu ustad aşığın doğum və ölüm tarixlərini, (görünür, dəqiq olmadığına görə) göstərməmiş, bütün tədqiqatlarında onun yaşadığı dövrü təxminən XVII əsr kimi müəyyənləşdirərək, istedadını çox yüksək dəyərləndirmiş dir: “Hansı dövrə aid olursa olsun, Dədə Qasım ruhən tərəkə mələrin ən qabiliyyətli və ən çox sevilən saz şairi olmuş, onların varlığını, eşqini və hürriyyət idealım yana-yaxıla sazıyla, sözüylə yaymış, dinləyicilərinə aşılamışdır (102, s. 6). Digər bir məqam ustad aşığın təxəllüsü ilə bağlı meydana çıxır, bu məqaləsində Əhməd Cəfəroğlu onu əvvəldən axıra qədər Dədə Qasım kimi təqdim edir. Məlum olduğu kimi, folklorşünas- alim Azərbaycanda gedən ədəbi prosesləri hər zaman izləmiş, aparılan tədqiqatlara mühacirət mətbuatında vaxtaşırı öz münasi bətini də bildirmişdir və onun aşığın təxəllüsü ilə bağlı araş dırmalar barədə, yəqin ki, məlumatı olmuşdur. Öz tədqiqatında bir dəfə də olsun, “Xəstə” sözünü xatırlamaması, yalnız aşığı “Dədə” kimi qəbul etməsi, bir tərəfdən, türklərdə həmin təxəl lüsün ən böyük ozanlara aid edilməsindən irəli gəlirsə, digər tə rəfdən, həm sovet siyasi-ideoloji ırıüstəvisindəki bununla bağlı şərhlərə Əhməd Cəfəroğlunun etirazı, həm də ustad sənətkara sonsuz ehtiramı kimi düşünülə bilər. “Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı” əsərində isə Əhməd Cəfəroğlu aşığın təxəllüsünün “Dədə” adlandırılmasının səbəbini onun qeyri-adi istedadı, sənətkarlığı ilə şərh etmişdir: “Xəstə Qasım daha çox dini-əxlaqi mövzulu, nəsihətvari şeirlər, lirik qoşma və ustadnamələri ilə tanınır. Çox güman ki, elə bu səbəbdən də xalq arasında Dədə Qasım kimi şöhrət qazanmışdır. Azərbaycanda, adətən, ustad aşıqlardan danışarkən “Dədə” ünvanından istifadə olunur” (25, s. 134-135). Aşığın təxəllüsü ilə bağlı Azərbaycan folklorşünaslığında məhz sosialist ideologiyasına müvafiq fikirlərlə razılaşmayan 71
professor Azad Nəbiyev yazır: “Araşdırıcıların böyük əksəriyyəti bu fikirdədirlər ki, Xəstə Qasımın şeirlərində tez-tez işlətdiyi “xəstə” sözü onun səhhəti ilə yox, cəmiyyətdəki ictimai vəziyyəti - kasıblığı, yoxsülluğu, ağır həyat şəraiti ilə biğlıdır. Əslində, bu ikinci mövqe sovet tədqiqat metodologiyasından irəli gəlir... Bizcə, bu yanlış nəzəri baxış olmuşdur” (63, II c., s. 171) və alimin fikrincə, aşıq həqiqətən də xəstəliyi ilə bağlı bu təxəllüsdən istifadə etmişdir. Professor Məhərrəm Qasımlı isə aşığın təxəllüsünü bir qə dər fərqli şərh etmiş, onun təsəvvüf düşüncələrinin təsirinə bağ lamışdır: “Deyilənə görə, o otuz beş yaşında ikən elə bir xəstəlik tapmışdır ki, nə qədər təbib-loğman yanma getsə də, pirə-ocağa pənah aparsa da, dərdinə şəfa tapa bilməmişdir... Çox olsun ki, Qasım özünə “Xəstə” təxəllüsünü illərlə şəfa tapmayan xəstə liyinin ilahi eşqlə - haqq aşıqlığı ilə bağlı bir məsələ olduğunu yəqinləşdirdikdən sonra götürmüşdür” (15, I c., s.548). Əhməd Cəfəroğlu “Hüdudboyu saz şairlərimizdən Dədə Qasım” məqaləsində Dədə Qasım adı ilə bağlı yaranan dastan haqqında da geniş məlumat vermişdir. Təəssüf ki, alim infor- mator haqqında heç bir məlumat verməmişdir, lakin danışılan əhvalat, verilən şeirlər, mətndəki obrazlar bu gün də folklor- şünaslağımız üçün böyük dəyərə malikdir. Belə ki, çox vaxt folklorşünaslıqda sənətkarların həyat və yaradıcılığı ilə bağlı qaranlıq məqamları aydınlaşdırmaq üçün onların öz yarat dıqlarına istinad edilir. Bu faktı nəzərə alan Ohməd Cəfəroğlu Xəstə Qasımın həyatı ilə bağlı “Azərbaycan türklərinin ədə biyyatı” əsərində yazır: “Bir çox tanınmış sənətkarlar kimi Xəstə Qasımın həyatı da xalq arasında nağıl və əfsanə mövzusuna çev rilmişdir. Bioqrafık səviyyəli bu xalq hekayələrinin yaranmasında ustad aşıqların şagird və davamçılarının böyük rolu olmuşdur. Bəziləri isə davamçıları gözləmədən özləri həyat hekayələrinin dastana çevrilməsinin qayğısına qalmışlar” (25, s. 135). Beləliklə, Xəstə Qasımın da haqqında mülahizələr yü rütmək üçün tədqiqatçılar məhz onun yaradıcılığına əsaslanır və 72 aşığın çox yoxsul bir ailədə dünyaya göz açdığını, yuxanda qeyd olunduğu kimi, hətta təxəllüsünün də kasıblığı ilə bağlı götür düyünü təxmin edirlərsə də, Əhməd Cəfəroğlunun verdiyi rəvayət tam fərqli bir mülahizələr meydana çıxarır: “Dədə Qasım Tikmə- daşda zəngin bir bəzirganm oğlu imiş. Yeddi yaşında yetim qalmış, atasından qalma var-dövlət az bir zaman sonra tükənmiş, zavallı çocuq də heç bir məslək sahibi olmadığından çobanlıq etməkdən başqa bir çarə bulamamışdır” (102, s.6). Göründüyü kimi, verilən əhvalata əsaslansaq, aşıq varlı ai lədən olsa da, yetim qaldığından çətinliyə düşür və çobanlıq etmək məcburiyyətində qalır, daha sonra isə, ənənəvi olaraq, gənc Qasıma haqq aşıqlığı verilməsindən danışılır: “Günlərdən bir gün danalan güdərkən, şiddətli bir borana tutulmuş, danaları ilə bərabər anasının gündəlik azuqə gətirəcəyi otlaqdan uzaqca bir yerə sığınmışdır. Aclıqdan və islanmaqdan taqətsiz bir halə gələn zavallı Dədə Qasım dərin bir uyquya dalmış; oyanınca buğu havaya yüksələn isti bir çörəyə gözü ilişmişdir. Anasının fırtınaya rəğmən, gətirmiş olduğunu sandığı, gerçəkdə isə ərənlər piri tərəfindən yanma qoyulan bu çörəyi almış, doyuncaya qədər yemişdir” (102, s.6.). Rəvayətin bu məqamında Təzdi Əhmədin də haqq aşığı statusunu necə qazanması, eyni zamanda onların qarşılaşması səhnəsi öz əksini tapmışdır, ərənlər pirinin verdiyi qutsal çörəyin çox hissəsini yediyi üçün Dədə Qasımın daha qabiliyyətli, ağıllı olmasına işarə edilmişdir: “Tam bu sırada oradan Ləzgi Ohməd adlı zəngin bir karvanbaşı keçərkən, çobanın çörək yeməkdə olduğunu görmüş və ondan bir parça çörək istəmişdir. Aclığın nə olduğunu dadmış olan Dədə Qasım dərhal çörəyinin yarısını bəzirganbaşına uzatmış, o da ancaq çörəyin bir loxmasını alıb yoluna rəvan olmuşdur” (102, s. 7). Maraqlıdır ki, Əhməd Cəfəroğlunun verdiyi dastan-rəva yətdə Dədə Qasım Ləzgi Əhmədlə iki dəfə qarşılaşır. Xatırladaq ki, A.Nəbiyevin mülahizələrinə görə, “Xəstə Qasım Tikmədaşdaıı kənara çıxmamış, elə Arazətrafı kəndlərdə yaşamış, Təbriz aşıq 73
Yüklə 4,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|