Almaz həSƏnqizi aşiq yaradiciliği mühaciRƏt folklorşÜnasliğinda

məqalənin  yazılmasından  yarım  əsrdən  çox  -   əlli  beş  il  k eç­

məsinə  baxmayaraq,  Bağdad  xanım  və  onun  yaradıcılığı  araş­

dırılmamış,  əsərləri toplanıb nəşr edilməmişdir.

Özünün  “Azərbaycan  ədəbiyyatı”  adlı  tədqiqatında  isə 

Əhməd  Cəfəroğlu  Aşıq  Pəridən  qısaca  bəhs  etmiş,  zamanında 

onun böyük bir  şöhrətə  sahib  olduğunu,  sevildiyini  xatırlatmışdır 

(108,  s.  173).

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  mühacirət  folklorşünaslan  qadm- 

aşıqlarm  yaradıcılığını  həmişə  diqqətdə  saxlamışdır.  Belə  ki, 

İstanbulda  nəşr  edilən  “Xəzər”  jurnalında  aşıq  qadınlanmızdan 

Bəsti  xanımın,  Səlim  Rəfiq  Rəfıoğlunun  Bursada  1941-ci  ildə 

nəşr  etdirdiyi  “Azərbaycan  ədəbiyyatı  (Seçilmiş  misralar)” 

kitabında  Aşıq  Pərinin,  Bəyim  xanımın,  Göyçək  xanımın,  Leyla 

xanımın yaradıcılıqlarından örnəklər verilmişdir.

“Xəzər”  dərgisində  Aşıq  Bəstinin  timsalında  bütün  qadın 

sənətçilərinizin  qarşısında  duran  yaradıeılıq  çətinliklərindən, 

uzun  illər  boyu  ağır  yaşam  tərzinin  mənzərəsini  canlandırmaq 

baxımından  onların  əsərlərinin  öyrənilməsinin  mühüm  əhəmiy­

yətindən bəhs  edilmişdir:  “Şeirlərinin çox  az qismi  günümüzədək 

gəlib  çıxan  Aşıq  Bəsti  XIX  əsrdə  yaşayıb  yaradan  qadın 

sənətçimiz.  Onun  gözəllik  və  sadəlik  baxımından  diqqəti  çəkən 

əsərləri  bu  dövr  qadınlarımızın  faciələrlə  dolu  həyatım,  dörd  di­

var  içində  qapanan  bu  insanların  istək  və  duyğularını  da  ortaya 

qoyur.  Bunları  anlaya  bilməyimiz,  öyrənə  bilməyimiz  üçün  də 

əhəmiyyətlidir bu şeirlər” (86,  s.21).

Aşıq  Bəstinin  dərgidə  verilən  şeirləri  Azərbaycan  söz  sənə­

tinin  çox nadir örnəklərindən  sayıla bilər.  Onun:

Göz yaşım  sel  olur,

Göllər inanmır.

Bir qərib yolçuyam,

Yollar inanmır,  -

102

şeiri  ilə  bağlı  şairə  N.Rəfıbəyli  maraqlı 

mülahizələr  yürüdür: 

“Ömrünün bir  əsrini  başa  vurarkən  Bəsti  sevincini,  dərdini,  duy­

duqlarını  çoxdan  unutmuş,  yaşıdlarının,  müasirlərinin  çoxunu 

torpaqlara  tapşırmış,  qəribə  bir  “vaxt  qürbətinə”  düşübmüş.  Bu 

“vaxt  qürbətində”  onu  tanıyan  qalmayıbmış.  Şairə  qəribə  bir nis­

gillə:

Aşıq  Bəsti mənəm.

Ellər inanmır, -

deyir  və  bu  yaşında  belə  sırf  qadın 

psixologiyasına  məxsus 

işvəylə əlavə edir:

Sinnim doxsan olub,

İllər inanmır” (20,  1 c.,  s. 14).

“Xəzər”  (İstanbul)  dərgisində  bu  qadın  aşığın  həyatı  haq­

qında  yalnız  bir  cümləlik  məlumat  verilmişdir:  “Bəsti  gənc  yaş­

larında  bir  çobanı  sevmiş,  oysa  bu  sevgi  faciə  ilə  sona  yetmiş, 

çoban doğraııılaraq  öldürülmüşdür” (86, s.  22).

Ağır əzab  və işgəncələr çəkən,  lakin  uzun bir ömür sürən bu 

xanımın  həmin  dərgidə  verilən  şeirləri  dərddən,  kədərdən,  zəma­

nəsindən  şikayətdən,  eyni  zamanda  sənətə  sonsuz  məhəbbətdən 

doğmuşdur.  “Bilginən” rədifli  şeirində:

Vaxtsız daşım  qürbət  elə atıldı,

Nə dərd desən,  mənim  üçün  tapıldı.

Ağlamaqdan gözlərim  də tutuldu,

Getdi  gözün nur işığı,  bilginən  (86,  s.  23),  -

dərd  çəkməkdən  yorulduğunu  qələmə  alan  Aşıq  Bəsti  “A  Qur­

ban” qoşmasında yaşadığı  zəmanəni  lənətləyir:

103

---

Bu yazıq canımı gətirdi cana,

Atəşə pərvanə,  aha nişana,

Ədalətsiz divan, zalım zamana.

Piltəyə şam oldu canım, a Qurban!  (86,  s.22)

Səlim  Rəfıq  Rəfıoğlunun  “Azərbaycan  ədəbiyyatı"  (Seçil­

miş misralar)  isə bir növ  antologiya  şəklində  tərtib  olunduğundan 

burada  şairlərin  (o  cümlədən  aşıqların)  əsərlərindən  örnəklər 

daxil edilmişdir.  M üəllif özü də  etiraf edir ki:  “Əsərə alınan parça 

və  misralar  Azərbaycan  şairlərinin  mütləq  ən  gözəl  parçalan 

deyildir.  Qısaca:  “Hər  şairin  ən  yüksək  beytləri  seçdiklərimdən 

ibarətdir”,  -   tərzində  bir  iddiam  da  yoxdur.  Zira  oxuyacağınız 

şeirlər  Azərbaycan  ədəbiyyatının  bütün  məhsulları  içərisindən 

intixab  edilməmişdir.  Əsasən  bu  imkan  xaricindədir.  Çünki 

müxtəlif  dövrlərə  aid  pək  çox  əsərlər  qeyb  olduğu  kimi  qeyb 

olmayan  bir  çox  əsərləri  də  indilik  əldə  etmək  mümkün  deyildir. 

Buna  baxmayaraq,  bəlli-başlı  bütün  şairlərdən  imkan  daxilində 

misralar  almağa  çalışdım  və  bunları  əsrlərə  görə  təsnif  etdim” 

(143, s.2).

Göründüyü  kimi,  Səlim  Rəfıq  əldə  etdiyi  örnəklərin  də 

məhv  olma  təhlükəsini  önləmək  üçün  hamısını  kitaba  daxil  et­

mişdir.  Beləliklə,  o,  “Olavələr”  bölməsində  şairlərin  tam,  bütöv 

şəkildə tapa  bilmədiyi  örnəkləri  toplamışdır  ki,  məhz  bir  çox  qa­

dın-aşıqlarımızın  da  yaradıcılığından  seçmələrə  burada  təsadüf 

edirik.

Təkcə  mühacirətdə  çap  olunduğu  üçün  deyil,  eyni  zamanda 

nəşr  edildiyi  illərdə  bəzi  şairlərin  ilk  dəfə  adı  çəkildiyi  üçün  bu 

kitab  çox  dəyərlidir.  Belə  ki,  burada  Leyla  xanımın  öz.  ürəyinə 

xitabla dediyi:

Bir sevdadır başa düşmüş, neylərəm,

Piçaq alıb qara bağrım dələrəm.

Öldürüb səni  azad edərəm,

Mənim  sirrim xalqa bəyan eyləmə  (143, s.88), -

104

və ya Göyçəyin yaradıcılığından nəşr olunan:

Gənə fəsli bahar oldu,

Yanıb-yanıb ötər bülbül.

Qönçə gülün həsrətindən 

Qayğılara batar bülbül.

Düşübsən gülün dərdinə,

İnanma qonçə fəndinə.

Dəli  Göyçəyin dərdinə,

Dağı dartub qatan bülbül (143, s.  87), -

kimi  örnəklər  yarımçıq  olsa  da,  bu  xanım  sənətçilərin  təbliği, 

onların  unudulmasının  qarşısını  almaq  və  adlarının  daim  yaşa­

ması  baxımından  dəyərlidir.  Bu  nümunələrin  sayını  artırmaq  da 

mümkündür.  Lakin  Azərbaycanda  aşıq  və  el  şairləri  ilə  bağlı 

indiyə qədər nəşr olunan  kitabların əksəriyyətində  Bağdad  xanım, 

Leyla  xanım,  Göyçək  xanım,  Bəyim  xanım  haqqında  heç  bir 

məlumat təsadüf edilmir (20;  19;6;  5;  10;  11  və s.).

Yeri  gəlmişkən,  mətbuatda  verilən  hesabatlara  əsaslansaq, 

Azərbaycanın  mühacir  qadınları  milli  mənəvi  sərvətlərin,  xalq 

mahnılarının,  rəqslərin,  müxtəlif mərasimlərin  vətəndən  kənarda 

təbliğ  olunmasında  yaxından  iştirak  etmişlər.  Belə  ki,  “Azərbay­

can”  (Ankara)  dərgisində  verilən  “Orgənəkon  bayramında  qadın­

lar  boz  qurd  oyunu  oynadılar”  məqaləsində  “yüksək  təhsil  gör­

müş  azərbaycanlı  qadınların  təşkil  etdiyi”  təntənəli  bir  mərasim, 

xanımların  Vətənin  əsarətə  qarşı  alovlu  çıxışları,  eyni  zamanda 

ifa  etdikləri  mahnılar,  rəqslər və  xalq  oyunları  haqqında  məlumat 

verilmişdir( 1 15,  s.86).

Xanımların  fəaliyyətini  yüksək  dəyərlədirən  Azərbayean 

Kültür  Dərnəyinin  təşəkküründə  isə  deyilir:  “Azərbaycanlı  qadın­

lar  da  milli  davamıza  mücahidlərin  yanıbaşında  kommunist  rus 

istilası  altında  sümürülən,  yoxolma  təhlükəsi  qarşısında  qalan 

Vətən  Azərbaycanın  qurtarılması  savaşı  içərisiııdədirlər  Nə  mut-

105

---