Almaz həSƏnqizi aşiq yaradiciliği mühaciRƏt folklorşÜnasliğinda
Yüklə 4,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- VI FƏSİL XALQ ÜSYANLARI İLƏ BAĞLI YARANAN ƏSƏRLƏR VƏ ONLARIN MÜƏLLİFLƏRİ MÜHACİRƏT FOLKLORŞÜNASLARININ TƏDQİQATLARINDA
- Şeyx Şamil
VI FƏSİL XALQ ÜSYANLARI İLƏ BAĞLI YARANAN ƏSƏRLƏR VƏ ONLARIN MÜƏLLİFLƏRİ MÜHACİRƏT FOLKLORŞÜNASLARININ TƏDQİQATLARINDA Dünyada öz xalqının istiqlalı üçün bütün həyatını qurban verən, admı milli tarixinə əbədi həkk etdirən qəhrəman övladlar yüzlərlə olsa da, bütün Yer kürəsi üçün azadlıq, istiqlal, yenil məzlik simvoluna çevrilən, şəxsiyyəti qürur və əzəmətlə xatırla nanlar olduqca azdır. Təkcə Dağıstanda deyil, bütün Qafqazda rus müstəmləkəçilik siyasətinə qarşı iyirmi beş il müddətində cəsarətlə mübarizə aparan, əsrlərlə vaxt keçməsinə baxmayaraq bu gün də həm öz və həm də dünya xalqları üçün istiqlal müca hidi, yenilməz bir qəhrəman kimi xatirələrdə əbədi məskən salan
insanın və ətrafmdakılarm apardığı haqq davası, onlan savaşa qaldıran qayə məhz istiqlal, azadlıq, hər cür əsarətə kəskin etiraz olduğundan bu hərəkat, həmçinin onun yenilməz lideri ədəbiy yata da ciddi təsir göstənniş, o, yaranan müxtəlif ədəbi nümu nələrin baş qəhrəmanına çevrilmişdir. Demək olar ki, Şeyx Şamil hərəkatı ilə eyni ideallan da şıyan, rus zülmündən qurtannağa çalışan Azərbaycanda da onun şəxsiyyəti və apardığı istiqlal mücadiləsi ilə bağlı ayn-ayrı janr larda bədii əsərlər, həmçinin müxtəlif folklor nümunələri yaran mışdır. Lakin onların əksəriyyəti iki yüz ilə qədər keçən bu za man kəsimində əvvəlcə rus, sonra sosializm təbliğatına uyğun gəlmədiyi, xalqın yadellilərə nifrəti ilə yüklənmiş olduğu üçün sovet senzura sisteminin ciddi nəzarətindən qurtara bilməmiş, yalnız hafizələrdə yaşamışdır, nəinki nəşr olunmamış, həm də repressiya dövründə adı belə dilə gətirilə bilinmədiyi üçün, mü hüm bir qismi artıq unudulmuşdur. Bəzən də sovet siyasi rejı- 114
minin təzyiqləri nəticəsində belə əsərlər ideologiyaya uyğunlaş dırmaq üçün yalnız bilərəkdən təhrif edildikdən sonra işıq üzü görmüşdür. Belə ki, mühacir tədqiqatçı Süleyman Abdülkadir “Azər baycan yurd bilgisi” dərgisinin elə ilk sayında dərc olunmuş “Türk qövmlərinin xalq ədəbiyyatında rus istilasının inikası” adlı məqaləsində (müəllifin bu adda silsilə məqalələri dərginin dörd nömrəsində dərc edilmişdir) müstəmləkə buxovları daşıyan bütün türkdilli xalqların folklorunu nəzərdən keçirərkən diqqəti bu problemə yönəldərək qeyd etmişdir: “..türk xalq ədəbiyyatı və xəlqiyyatı öz münəvvərlərimiz tərəfindən ihmal olunmuş, ancaq kölə millətə mənsub olan müstəmləkəçiyə qeyrətlə toplana bil mişdir. Bu ədəbiyyatı müstəmləkəçiyə nəql edənlər rus istilasına dair xalqın tərənnüm etdiyi dastan və türkülərin milli bir sin- sifətilə saxlamış, yaxud “rus məmuru” zənn etdikləri müstəm ləkəçinin xətrini qırmayacaq bir surətdə təhrifə məcbur olmuşdur lar (78, s.22). Azərbaycanın görkəmli lideri Məhəmməd Əmin Rəsulzadə “Şəkilcə də, mühtəvaca da ruslaşdırma” adlı məqaləsində bu problemə toxunmuş, türk xalqlarının ədəbi nümunələrinin təhrifə məruz qalmasının, bəzən hətta yasaqlanmasının səbəblərini ay dınlaşdırmışdır. Müəllifin fikrincə, ikiüzlü siyasət yeridən bolşe vik hökuməti xalqlara müxtəlif vədlər verərək hakimiyyətlərini möhkəmləndirdikdən sonra onların mənəvi sərvətlərini həm şəkil, həm də məzmunca ruslaşdırınağa başladı. Bunun üçün əvvəlcə dünya xalqlarını əksəriyyətinin istifadə etdiyi latın qrafikasını kirillə əvəz edərək şəkilcə ruslaşdırmanı yerinə yetirdilər. Belə bir münasibətin xalqın mənəvi sərvətlərinin təhrifinə, yanlış təbliğ edilməsinə, bəzən isə tamamilə yasaqlanmasına gətirib çıxardığını göstərən Məmmə Əmin Rəsulzadə sovet hökumətinin ikiüzlü siyasətini kəskin tənqid edir, tarixən digər millətlərin ya ratdıqları əsərlərin “yeni milli siyasəfi’ə uyğun təhlilinin aparıl masına, xalq qəhrəmanlarının, o cümlədən Şeyx Şamilin “mürtə ce” adlandırılmasına etiraz edirdi: “ ... bu mürtəcelər arasında, məsələn, Qafqaz istiqlal qəhrəmanı böyük Şeyx Şamilin adı baş da gəlir. Vaxtilə bizzat bolşevik yazarlar tərəfindən milli istiqlal və inqilab qəhrəmanı deyə təqdir olunan bu tarixi sima indi “ingilis kapitalizminin agenti” və “Osmanlı sultanın nökəri”, - deyə təhrif olunur” (145, s.4). Azərbaycan mühacirətinin digər nümayəndəsi M.B.Məm mədzadənin “Dədə Qorqud” məqaləsində sovet siyasi-ideoloji sisteminin ayn-ayrı xalq qəhrəmanlarına, həmçinin onlarla bağlı yaranan əsərlərə sovet dövlətinin qeyri-peşəkar münasibəti, milli- mənəvi dəyərlərin çox vaxt qeyri-obyektiv təbliği tənqid edil mişdir. Qafqaz xalqlarının igid oğlu Şeyx Şamil və onunla bağlı yaranan əsərlərə qarşı aparılan ədalətsiz münasibət müəllifi ciddi narahat edən problemlərdən biri olmuşdur. Həmin məqaləsində Mirzə Bala yaranan siyasi şəraiti təhlil edərək yazır: “Milli keçmişi, milli qüruru və tarixi milli qəhrəmanları tərənnüm etmək cinayət, günah hesab olunurdu. Qafqazın milli qəhrəmanı Şeyx Şamili 1947-ci ildə SSRİ Elmlər Akademiyasının Tarix İnstitutunda professor Əcəmyan Türkiyə və İngiltərənin casusu elan etdi. Halbuki azərbaycanlı Heydər Hüseyn oğlu (akademik Heydər Hüseynov “XIX əsrdə Azərbaycanın ictimai təfəkkür tarixi” adlı əsərində (akademik Heydər Hüseynovun (1908-1950) “Azərbaycanda XIX əsr ictimai fikir tarixindən” kitabı nəzərdə tutulur- A.H.) Şeyx Şamilin müsbət cəhətləri göstərilmişdi” (130; 53). Mirzə Bala sonra akademik Heydər Hüseynova qarşı qərəzli münasibət, Mircəfər Bağırovun bu alimin layiq görüldüyü Stalin mükafatının ondan geri alınması və ləğv edilməsi ilə bağlı qərarı haqqında məlumat verir, həmçinin Şeyx Şamilə dair yaranan əsərləri xatırlayır: “Rusiyaya qarşı apardığı 25 il davam edən mərdanə mübarizəsi ilə haqqında qəhrəmanlıq dastanlarının yaranmasına səbəb olan Şeyx Şamil tarixi qəhrəman olmaqla bərabər, əfsanəvi və simvolik olan ölməz mənəvi şəxsiyyəti ilə rus imperializmi üçün təhlükə yaradırdı ” (53). Məqalədən gətirilən bu sitatdan göründüyü kimi, hələ keçən əsrin 50-ci illərində M.B.Məmmədzadə “Şeyx Şamil” dastanının varlığı haqqında məlumat vermişdir. Lakin bu böyük şəxsiyyətin nəinki haqqında yaranan əsərlər, hətta adının xatırlanması siyasi rejim üçün qəbuledilməz idi, çünki Şeyx Şamil Qafqazda əyil məzlik simvoluna çevrilmişdi, onunla bağlı dillərdə dolaşan əfsanə, rəvayət, dastan və sairdə bu bölgədə yaşayan bütün xalqların qəhrəmanlıq keçmişi öz bədii ifadəsini tapırdı. Əsarətə, köləliyə qarşı mübarizə əzminin hakim olduğu, xalqları azadlıq, ədalət uğrunda mübarizəyə ruhlandıran “Kitabi-Dədə Qorqud” və Şeyx Şamillə bağlı yaranan əsərlərin yasaqlanmasınm səbəblərini M.B.Məmmədzadə bu məqaləsində belə şərh etmişdir: “...Şamil haqqındakı əfsanələrdə olduğu kimi, “Dədə Qorqud” dastanla rında da qəhrəmanlıqlarla dolu parlaq keçmiş vardır. Odur ki, millətin milli mənliyini, milli şüurunu və milli vicdanını tərən nüm və ona böyük milli ideallar təlqin edən belə bir əsərin təbliğ və tədrisinə Moskva, şübhəsiz ki, razı olmazdı” (53). Mirzə Bala Məmmədzadənin “Dədə Qorqud” məqaləsi həm bu eposun təhlili, həm də Şeyx Şamil və onun haqqında yaranan əsərlərlə bağlı çox maraqlı mülahizələrin əks olunduğu dəyərli bir mənbədir. Qeyd etmək lazımdır ki, rus istilası dövründə yasaqlanmış bir çox əsərlərin bərpası, nəşri və təbliğində mühacirətdə yaşayan tədqiqatçıların xüsusi rolu olmuşdur. Sovet senzurasından kənar da azad bir məmləkətdə yaşadıqları üçün yalnız onların araşdır malarında həmin əsərlər barədə daha dəqiq məlumatlar əldə et mək mümkündür, lakin, təəssüf ki, bu da çox azdır. Şeyx Şamil hərəkatı ilə bağlı yaranan əsərlər özünəməx susluğu ilə seçilir. Hər şeydən əvvəl, xalq ədəbiyyatının müxtəlif janrlarında onunla bağlı əsərlər yaransa da, bizcə, rəvayətlər daha çox üstünlük təşkil edir. İstər Şeyx Şamil, istərsə də onun anası, xanımı, övladları, müridləri ilə bağlı Azərbaycanda müxtəlif rəvayətlər söylənməkdədir ki, onların, demək olar ki, hamısında xalq öz qəhrəmanının müdrikliyini ön planda göstərməyə çalış 117
Yüklə 4,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|