Almaz həSƏnqizi aşiq yaradiciliği mühaciRƏt folklorşÜnasliğinda

qeyri-dastani  mahiyyətdə  söylənən  şeirlərin  yalnız  bəzi  p arçalan  

bizə qədər intiqal  edə bilmişdir.  Məsala,  “İnallı” taifəsinə m ənsub 

Marağalı  Əzizin ağzından eşitdiyini qeyd edən Türkiyyat  İnstitutu 

assistenti  Abdülqadir bəyin:

Bir yandan qar gəlir, bir yandan sazax,

Dörd yanın alıbdır dilbilməz kazax.

Urusunun böyüyü naçalnikdi 

Yol verməz ki, bir yana qaçax, -

bu  şeir parçası  Cavad  xana  aid  dastan  bakiyəsi  olduğu  ehtimalını 

bəhs  etdiyi  kimi  “Qaçaq  Nəbi”yə  aid  dastanı  da  andırmaqdadır” 

(92,  s.  7).

Tədqiqatçı  əldə  etdiyi  şeir parçalarım  Qurbani  və  Kərəmin 

dilindən  deyilən  şeirlərlə  müqayisə  etmiş,  Gəncə  faciəsinin  m a­

hiyyətini  aydmlaşdarmaq  üçün  Cavad  xan haqqında  ətraflı  m əlu­

mat vermişdir (92,  s.  9).

Əhməd  Cəfəroğlu  el  şairlərindən  Gəncəli  Həsən  və  Əbdür­

rəhman  ağa  Dilbaz  oğlunun  yazdığı  şeirlərdə  Gəncə  qiyamının 

bütün  həqiqətlərinin  açıqlandığını  qeyd  etmişdir.  Əbdürrəhman 

ağa  Dilbaz  oğlunun  bu  hadisəyə  24  müxəmməs  yazdığını  “əsil 

Gəncə  faciəsini,  rus  ordusunun  zülm  və  xunxarlığını,  nəhayət, 

Cavad  xanın  qəhrəmanca  istiqlal  müdafiəsini”  təsvir  etdiyini 

göstərən  Əhməd  Cəfəroğlu  bu  şeirdə  Cavad  xanın  oğlu 

Hüseynqulu  ağanın  da  şücaətindən  danışıldığına  diqqət  yetir­

mişdir.

S.Rəfiq  “Professor  Əhməd  Cafəroğlunun  əsərlərində  görü­

lən  xətalar”  adlı  tədqiqatında  bu  fikrə  etiraz  etmiş,  bu  üsyanla 

bağlı  Ə.Dilbazoğlunun  yalnız  bir müxəmməs  yazdığını  bildirmiş­

dir (142,  s.  14).

Fikrimizcə,  Ə.Cəfəroğlu  “natamam  nəşr  edilmiş  24  mü­

xəmməs”  yazarkən  bəndlərin  sayım  nəzərdə  tutmuşdur,  belə  ki, 

tədqiqatında  bütövlükdə  həmin  şeirə  təhlili  ilə  birlikdə  yer  ayır­

mışdır (92,  s.11-16).

126

Folklorşünas-alim  Cavad  xanı  ləyaqətli,  millətinin  şərəfini 

qoruyan  igid  bir  şəxsiyyət  kimi  səciyyələndirərək,  onun  dönməz 

iradəsinin  bu  savaşdan  öncə  də  hər  kəsə  məlum  olduğunu,  onun 

sağlığında  da  xalq  tərəfindən  sevildiyini  bildirmişdir:  “Cavad 

xanın  özü  daha  həyatında  ədaləti  və  cəsarəti  ilə  şöhrət 

qazanmışdır... Bu  şöhrətinə  əlavə  olaraq  Gəncə  xanlığının 

istiqlaliyyətinin  qeybini  də  qaııı  ilə  ödəməsi  bütün  azəri  əhalisi 

tərəfindən  təqdir  və  sitayişlə  bəhs  edilmiş  və  ətrafında  dastanlar 

vücuda gətirilməsinə bais olmuşdur” (92,  s.  9).

Əhməd  Cəfəroğlu  Qarabağ,  Şəki,  Bakı  və  başqa  xanlıqlar 

da  ruslar  tərəfindən  istila  edilərkən  qiyamlar  qalxdığını,  əhalinin 

qəddarlıqla  qılıncdan  keçirildiyini  nəzərə  alaraq  ehtimal  edir  ki, 

bu  yerlərdə  də  cl  şairlərinin  həmin  hadisələrlə  bağlı  əsərləri  ya­

ranmışdır:  “...  Gəncənin  hailəsinə  rəğmən  sair  Azərbaycan  xan­

lıqları  da  rus  istilasına  qarşı  müqavimət  göstərməkdən  çəkin­

məmişdirlər.  Şəki  xanlığının  rus  ordusuna  qarşı  mücadiləsi 

tarixlə  təsbit  edildiyi  kimi,  milli  ədəbiyyatımızda  da  kəndi  izini 

buraxmamış deyildir” (92,  s.  16).

“Azərbaycan  ədəbiyyatında  istiqlal  mücadiləsi”  əsərindən 

otuz iki  il  sonra nəşr etdirdiyi  “Azərbaycan  ədəbiyyatı” adlı  tədqi­

qatında  isə  Ohməd  Cəfəroğlu  “Cavad  xan”  dastanını  xatırlamış, 

Azərbaycan  xalqının  rus  istilaçılarına  qarşı  apardığı  milli-azadlıq 

mübarizəsini  “bənzəri  olmayan  bir  şəkildə  kəlmələrlə  ifadə  edən 

bu  dastanın  böyük  bir  qisminin  rus  senzurasının  müdaxiləsi 

üzündən qeyb olduğu” qənaətinə gəlmişdir (92,  s.  165).

Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  mühacir  ziyalılardan  M.O.Rə­

sulzadə,  Dlı  bəy  Hüseynzadə,  M.B.Məmmədzadə,  C.Hacıbəyli, 

O.Yurdsevər  və  başqaları  ilə  yanaşı,  daha  çox  Ohməd  Cə- 

fəroğlunun  qərəzli  tənqidinə  həsr  edilən  “Burjua  elminin  saxta­

karlığı  əleyhinə  (Azərbaycan  ədəbi-ictimai  fikri  məsələləri)”  adlı 

məqaləsində  Ə.Mİrəhmədov  Visbadendə  nəşr  olunmuş  “Azər­

baycan  ədəbiyyatı”  adlı  tədqiqatında alimin  Azərbaycanın  istiqlal 

mücadiləsi  larixinə,  eyni  zamanda  Əbdürrəhman  ağa  Dilbazoğ- 

lunun,  Mustafa  ağa  Arifin  və  Seyid  Mir  Həmzə  Nigarinin  təb-

127

---

liğinə  yer  ayırmasına  qarşı  çıxmışdır  (54,  s.  53).  Bu  da  sovet 

sosialist ölkəsinin ideoloji basqısından irəli  gəlirdi

Azərbaycan  mühacirlərindən  Nəbi  Turablı  “Qaçaq  N əb i” 

adlı  məqaləsində  ilk  növbədə  Cavad  xanı,  onun  əsarətə  qarşı 

mübarizəsini və  həm onun,  həm  də  bu  cür qəhrəmanlar haqqında 

yaranan  əsərləri  xatırlamışdır:  “ 19-cu  yüzilm  birinci  yarısında 

ruslar Gəncə xanı Cavad xanla yapdıqlan  çətin  savaşdan və  xatiri 

sayılır  tələfat  verdikdən  sonra  Qafqaz  Azərbaycanını  Rusiyaya 

ilhaq  edə  bilmişdilər.  Azərbaycan  Rusiyanın  vilayəti  halına 

gətirilərək  bütün  sərvətləri  Rusiyaya  daşmırdı.  Yaxın  Şərq 

tarixində  daim  hökmdarlarını  türk  görən,  yabançı  bir  millətin 

boyunduruğu  altında  əsarət  zəncirinə 

alışmayan  Azərbaycan 

türkləri  Rusiyanın  hökmdarlığına  qarşı  heç  bir  zaman  müca- 

dilədən  geri  durmamışlar.  Ruslara  qarşı  bir  çox  Azərbaycan 

igidlərinin  qəhrəmanlaqları  dillərə  dastan  olaraq  söylənilməkdə 

və onların əziz xatirələri unudulmamaqdadır” (155, s.14).

Bu məqalədə bəhs  olunan,  ruslara  qarşı  mücadilələrlə bağlı 

yaranan  şeir  və  dastanlar,  təbii  ki,  sovet  senzurasının  gözündən 

yayına  bilməzdi,  onların  yayılmasının  da  qarşısı  böyük  bir  us­

talıqla almırdı.

Nəbi  Turablı  əslində  Qaçaq  Nəbiyə  həsr  etdiyi  bu  araşdır­

masında köləliyə  etiraz  olaraq  başlanan  bir neçə  üsyan və  onların 

artıq  unudulmaqda  olan  qəhrəmanları  -   Qaçaq  Qənbər,  Zəyəmli 

Hacı  Əhməd,  Qaçaq  Məcid  haqqında  da  məlumat  vermişdir  və 

beləliklə,  onları  xatırladaraq  gələcəkdə  bu  dövrün  daha  dəqiq  öy­

rənilməsi  üçün  araçdırmaçılarin  istiqamətini  müəyyənləşdirmiş­

dir:  “ ...1920 sənəsində  Gəncə  üsyanında  Qızıl  Ordu  birliyinin  bir 

qismini  məhv  edən  Qaçaq  Qənbər  bolşeviklərə  qarşı  döyüşürdü. 

Yenə  1930-cu  il  Şəmkir  üsyanında  Zəyəmli  Hacı 

Əhməd  qı­

zıllarla çarpışıb ölmədimi?  Onun  bütün  əqrəbaları  üsyanda  iştirak 

etdiyi  üçün  Qızıl  Moskvanın  nökəri  Yusif  Qasımovun  xunxar 

əllərilə  öldürülmədimi?  Yenə  Şəmkir üsyanında gədəbəyli  Qaçaq 

Məcidin  14  arkadaşı  ilə  qarlı  qış  günündə  toplu,  pulemyotlu, 

silahlı  Qızıl  Ordu  birlikləriylə  tam  45  gün  çarpışaraq  ruslara

böyük tələfat verdirdikdən  sonra  son qalan  tək  qurşunu  ilə  intihar 

edərək  düşmənə  təslim  olmatnağı  hər  kəsə  bəlli  deyilmıdir?” 

(155, s.14).

Şübhəsiz  ki,  xalq  öz  qəhrəmanlarının  adını  yaşatmaq  üçün 

onlann  şərəfinə  nəğmələr  qoşmuş,  rəvayətlər  söyləmiş,  dastanlar 

bağlamışlar.  Lakin,  təəssüf ki,  bu  əsərlərin yayılması  və  yaşaması 

sovet sosialist sistemi  üzündən  imkansız olmuşdur.

Əlbəttə,  Azərbaycan  mühacirət  folklorşünaslığının  xalq 

üsyanları  ilə  bağlı  araşdırmaları  bəhs  olunan  tədqiqatlarla  bitmir, 

əsarətə  qarşı  mücadilə  mövzusunun  Azərbaycan  xalq  yaradı­

cılığında çox  geniş  bir yer tutaraq  məktəb  səviyyəsinə  yüksəlməsi 

mühacir tədqiqatçıların  araşdırmalarında qeyd olunmaqdadır.

Belə  ki,  “Mücahid”  dərgisində  1957-ci  ildə  nəşr  etdirdiyi 

“Mühacirətdə  Azərbaycan  türk  ədəbiyyatı”  adlı  silsilə  məqalə­

lərində  Lətif Elsevər  Gəncə  üsyanı  və  onun  cəsur  başçısı  Cavad 

xanı,  onun  mübarizəsinin  tərənnüm  edən  el  şairləri  Gəncəli 

Həsən  və Əbdürrəhman  Dilbazoğlunu xatırlatmış,  şeirlərindən ör­

nəklər  vermiş,  bu  fakta  söykənərək,  bədii  yaradıcılıqda  Azərbay­

canın  əsarətlə  barışmayaraq,  hər  zaman  hürriyyət  uğrunda  müca- 

dilədə  olacağını  əks  etdirən  yeni  bir  istiqamətin 

istiqlal  ədəbi 

məktəbinin  yarandığı  faktını  irəli  sürmüşdür:  “...istilaçılara  qarşı 

Azərbaycan  türklüyünün  göstərdiyi  qəhrəmanlıqların  və  istiladan 

sonra  yürütdüyü  istiqlal  mücadiləsinin  mərkəzi  olan  bir  ədəbi 

məktəb yaratdı” (114,  s. i 2).

Biz  mühacirətin  bu  istiqamətdəki  tədqiqatlarının  yalnız 

ümumi  mənzərəsini  yaratmaqla  diqqəti  milli  folklorşünaslığın 

araşdırılması  vacib  olan  məsələlərinə yönəltmək  istədik.

---